«محمود طرزی و صدرالدین عینی»، نام اثر پژوهشی است از دکتور دینا محسنی؛ استاد دانشگاه تعلیم و تربیه شهید استاد ربانی. نویسنده در این کتاب به گونۀ تطبیقی به مقایسه ادبیات مشروطیت افغانستان و تاجیکستان پرداخته و کوشیده است که نقش محمود طرزی و صدرالدین عینی را در حوزه مدرنیزم در افغانستان و تاجیکستان نشان بدهد.
دکتور دینا محسنی از استادان موفق و پیشتاز دانشگاه است که دانشجویان دانشگاه از او به عنوان الگوی اثرگذار، چیز فهم، و خوش برخورد، همیش به نیکی یاد کرده‌اند.
ذهن این استاد با آزادی و آزادگی عادت کرده است. به آزادی عشق می‌ورزد و هر از گاهی برای دانشجویان‌اش الگوهای مبارز، آزاده و تحول‌طلب را به معرفی می‌گیرد. این شور اصلاح‌طلبانه و آزادگی، دکتور دینا محسنی را واداشته که رسالۀ دکتورای خود را به کارنامه «محمود طرزی و صدرالدین عینی» اختصاص بدهد.
محمود طرزی نام درخشان بر تارک جنبش مشروطیت افغانستان است. اندیشه‌ورز سیاسی، پایه‌گذار مکتب روزنامه‌نگاری مدرن در افغانستان و مبارز مشروطه‌خواه. محمود طرزی جنبش مشروطیت را پایه‌گذاری کرد و به عنوان رهبر و پیشوای این جنبش در تاریخ کشور شناخته می‌شود.
پس از سرکوب مشروطیت اول، محمود طرزی با پایه‌گذاری سراج الاخبار افغانیه و نشر و پخش اندیشه‌های تحول‌طلبانه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، رهبری مشروطیت دوم را نیز به دوش گرفت. سراج الاخبار تنها یک نشریه نبود، بل به کانون و یا مکتبی از اندیشه‌های آزادی‌خواهان و تحول‌طلبان تبدیل گردیده بود. از این جهت اکثر نویسندگان و شاعران مشروطه‌خواه در حلقۀ سراج الاخبار گرد آمده بودند و به نشر دیدگاه‌های سیاسی، اجتماعی خود می‌پرداختند.
شعار این گروه آزاده چنین بود:
ترک مال و ترک جان و ترک سر/ در ره مشروطه اول منزل است
عبدالهادی داوی، شیر احمد مخلص، عبدالعلی مستغنی، عبدالرحمان لودین و چند تن دیگر از مشروطه‌خواهان و اصلاح‌طلبان سرچشمه‌های تفکرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را در سراج الاخبار کاشتند که تاثیرگذاری آن در منطقه – هند و آسیای میانه خیلی‌ها محسوس و کارگر واقع شد.
در اوایل سده بیستم در آسیای میانه جنبش سیاسی، اجتماعی فرهنگی جدیدی روی کار شد که در معارف‌پروری، تنویر اذهان عامه و ترویج خویشتن‌شناسی نقش ارزنده داشت. تلاش‌های عمدۀ این گروه را نوگرایی و مبارزه در مقابل ظلم و تاریک‌اندیشی می‌ساخت. این گروه به نحوی متاثر از نشریه «حبل المتین» هند و سراج الاخبار محمود طرزی بودند.
احمد دانش که حرکتی را زیر نام «معارف‌پروری» به راه انداخته بود، تلاش داشت تا مردم را از بی‌خبری و جهالت رهایی بخشد. صدرالدین عینی از جمله پیروان احمد دانش بود که برای معارف‌پروری و آگاهی‌گستری تلاش‌های بی‌دریغ کرد. او خواهان اصلاحات سیاسی و اصلاحات در معارف بود، هم‌سان محمود طرزی برای آگاهی‌دهی و تحولات اصلاح‌طلبانه مبارزه کرد، به تدریس پرداخت و در صف فعالان حرکت «جدیدان» قرار گرفت. جدیدان، خواهان تبدیل اصول کهنه به جدید در مکاتب بودند.
دکتور دینا محسنی فعالیت‌ها، مبارزات و کارنامۀ تحول‌طلبان، خاصتا محمود طرزی و صدرین الدین عینی را به گونۀ مقایسه‌یی در این اثر به بررسی گرفته است. به گمان اغلب این نخستین متن پژوهشی است پیرامون جریان‌شناسی ادبی کارنامۀ محمود طرزی، تاثیرگذاری آن بر ضیاییان بخارا و صدرالدین عینی که ادبیات‌شناسی، روزنامه‌نگاری محمود طرزی در افغانستان و صدرالدین عینی در تاجیکستان را نشان می‌دهد.
این کتاب شامل بخش‌های مقدمه، دو باب با زیر فصل‌ها که شامل یازده فصل در دو باب می‌شود، خلاصه، نتیجه گیری، سر چشمه‌ها است، ترتیب یافته است. کتاب در 248 صفحه از سوی انتشارات امیری در کابل به زیور چاپ آراسته گردیده است.
عظم‌الدین برکی
