شاهراه کابل-غور و غور-هرات سال‌هاست که قربانی می‌گیرد. قربانی‌هایی که گاهی با خاموشی و سکوت مواجه می‌شوند و گاهی با سر وصدا و اعتراض و راه‌بندی. کشتار مسافران بی‌گناهِ هزاره در این مسیر، بارها باعث اعتراض و راه‌پیمایی شده، اما در همچنان به روی همان پاشنه می‌چرخد و تحولی در امنیت شاهراه اتفاق نیفتاده است.
یکی از مسایل مهم در مسالۀ شاهراه، عدم شناخت و آگاهی مردم از وضعیت شاهراه و بافت اجتماعی و موضوع قلمرو طالب و دولت است. وقتی مسافران بی‌گناه به علت قومیت خود، در این شاهراه جان‌های‌شان را از دست می‌دهند، بی‌گناهان دیگری در جای دیگری بازهم به علت قومی، آزار و اذیت می‌بیینند. این مساله نشان می‌دهد که شناخت و تشخیص درست از وضعیت، وجود ندارد و این عدم شناخت، می‌تواند در آینده منجر به جنگ‌ها و عقده‌گشایی‌های بیشتر قومی شود. وضعیت سیاسی-نظامی و بافتار قومی شاهراه اما چگونه است؟
وضعیت شاهراه کابل-غور
مسافران وقتی از کابل به سمت غور بروند، دو مسیر وجود دارد. راه جلریز- میدان وردک و راه غوربند- بامیان. درۀ میدان به سمت سیاه‌خاک همیشه به روی مسافران، به ویژه مسافران هزاره، مشکل‌ساز و پرتلفات بوده است. مسیر غوربند هم گرچه راه چندان مطمینی نیست، اما نسبت به درۀ میدان بهتر است. مسافران وقتی از ساحۀ بامیان می‌گذرند، وارد ولسوالی لعل‌وسرجنگل در قلمرو غور می‌شوند. لعل‌وسرجنگل که باشندگان آن مردم هزاره و اهل تشیع است، مانند سایر مناطق مناطق مرکزی در امنیت است و از طالب و مخالف دولت خبری نیست. لعل‌وسرجنگل در آخر سرجنگل و لعل پایان می‌یابد و ولسوالی دولت‌یار شروع می‌شود. یک راه از لعل به دولت‌یار می‌رود و یک راه از سرجنگل.
الف) وضعیت دولت‌یار
در مسیر سرجنگل، نقطۀ مرزی سرجنگل و دولت‌یار، میانِ نوآباد و مایل یکی از نقاط خطر است. طی دو سال گذشته طالبان یکی دوبار، از مناطق سُمَک و پشته نور، وارد این نقطه شده و به آزار و اذیت مسافران پرداخته‌اند و تعدادی را نیز با خود برده‌اند.
در همین منطقه چندی قبل، به اثر حملۀ نیروهای دولتی، طالبان تلفاتی هم داشتند. سمک و پشته‌نور در شمال شاهراه فعلا در کنترول طالبان است. سال گذشته دولت ولسوالی مرغاب را به منطقۀ سمک برد، اما بعد از مدتی آنجا را رها کرد.
محمد نسیم کوهزاد قوماندان جهادی مخالف طالب، همراه با نیروهای دولتی، بعد از جنگ‌های شدید، سمک را رها کرد و فعلا با اقوام نزدیکش در مرکز ولایت مهاجر است. منطقۀ پشته‌نور در گذشته‌ها تحت حاکمیت لعل بهادر فروتن بود. یک سال قبل، طالبان بالای منطقۀ فروتن حمله کردند و فروتن که نیروهای عطامحمد دهقانپور نیز او را همراهی می‌کرد، بعد از تلفات ۱۸نفر و زخمی شدن خودش، مجبور شد، منطقه را به طالبان رها کند. فروتن امروز در مرکز ولایت زندگی می‌کند و تعدادی از افرادش در مرکز ولسوالی دولت‌یار به صورت خیزش مردمی، در کنار دولت است. نقطۀ مرزی سرجنگل و دولت‌یار، یک خلای امنیتی دارد که باید به همکاری دولت و مردم لعل و دولت‌یار، آن خلا پر شود وگرنه ممکن است خطر بسیاری از آن ناحیه متوجۀ مسافران شود. در این نقطه از شاهراه، تا سمک و پشته‌نور هیچ آبادی و قریه و پوستۀ حکومتی و مردمی نیست و طالبان آزادانه در آن گشت‌وگذار دارند.
در مسیر لعل بعد از قریۀ گرماب، قریۀ یمه‌گگ می‌آید از مربوطات ولسوالی دولت‌یار. این منطقه مربوط به ساحۀ نفوذ عطامحمد دهقانپور وکیل غور در پارلمان است. در این منطقه تا ولسوالی دولت‌یار تا حال کدام خطری متوجه مسافران نشده است. طایفۀ عطامحمد دهقانپور که به نام تیمنی یا بای‌بوقه مشهور هستند، در کنار دولت هستند و حدود سه‌صد و یا چهارصد نفر از این مردم در قالب اردوی منطقوی، خیزش مردمی و در قالب اردو و پولیس ملی، در کنار دولت هستند و تلفات جانی بسیاری را متحمل شده‌اند و روستاهای‌شان بارها مورد حملات طالبان قرار گرفته و مسافران‌شان درمیان فیروزکوه- دولت‌یار تیرباران شده است.
ب) از دولت‌یار تا فیروزکوه
از دولت‌یار به سمت فیروزکوه در شمال هریرود مردم دهمرده و مردم زی‌حسین هستند. مردم دهمرده که یکی از بزرگان‌شان سناتور محمدداود غفاری فعلا در مجلس سناست، گرچه تعدادی از جوانان‌شان در اردو و پولیس ملی می‌باشند، اما حالت بی‌طرفی دارند. طالبان در مناطق دهمرده قرارگاه ثابت ندارند، ولی در برخی مناطق دهمرده، مثل دهن تیلک و اولاد پیوند، کله‌منار وغیره رفت‌وآمد دارند و مردم اینجا توان مقابله با طالب ندارند و تعداد از مردم محل نیز به طالبان پیوسته‌اند.
بعد از مردم دهمرده به سمت فیروزکوه، مردم زی‌حسین هستند. در مناطق زی‌حسین به ویژه در مناطق قاضی‌ها و سری‌آب، طالبان قرارگاه دایمی دارند. در سایر مناطق زی‌حسین نیز طالبان گاه گاهی می‌آیند و به آزار و اذیت مردم منطقه و مسافران می‌پردازند. مناطق شرشرو شینیه الی قریۀ مدرسه را مردم زی‌حسین تشکیل می‌دهند. در قریۀ شرشر تعدادی از مردم زی‌حسین که در اردوی منطقوی شامل هستند قرارگاه دارند که گاه و بیگاه با طالبان منطقوی و بیرونی درگیر می‌شوند. تلفات از هردو طرف در این سال‌ها زیاد بوده است. مردم زی‌حسین در مناطق مدرسه نیز افراد مسلحی دارند که در برابر طالبان مقاومت مسلحانه دارند. با وجود این، طالبان گاهی در مناطق زی‌حسین به شاهراه پایین شده و باعث ناامنی شاهراه می‌شوند. طالبان تاحال قدرت ماندن در شاهراه را نداشته‌اند، اما همین‌که به شاهراه حتا در یک ماه یک بار هم وارد شوند باعث ناامنی و تلفات شده و امنیت را مختل می‌سازند.
در جنوبِ هریرود، مرکز ولسوالی دولت‌یار را اقوام تیمنی یا بای‌بوقه تشکیل می‌دهند. از مرکز ولسوالی حدود چندصد متر که به سمت غرب برویم، مناطق اقوام سردار و اقوام زی‌حسین است که تا کوتل شینیه و تا حدود بادگاه ادامه دارد. در مناطق شیینه نیز طالبان یک و دوبار حضور پیدا کرده‌اند. بعد از کوتل شیینه، یک پوستۀ حکومتی در «کوتل اشترغلتان» وجود دارد که غیر از داخل پوسته، به امنیت کل شاهراه تاثیر چندانی ندارد.
در سال۱۳۹۹ و سال جاری، طالبان مناطقِ زرتلی و تسرقی صادسیاه و پس‌بند نیز وارد شاهراه می‌شوند و به ناامنی دست می‌زنند. رو به روی کوتل شینیه، به سمت جنوب، قریه‌های گری چشتی و گری کل‌بلایی قرار دارد. این دو قریه قبلا توسط عطامحمد دهقانپور کنترول می‌شد، اما امروزه در کنترول دهقانپور نیست و طالبان گاهی به خاطر جمع‌آوری عشر و ذکات در این منطقه می‌آیند. سال گذشته که طالبان قصد حمله بالای مناطق درۀ کشرو داشتند، این دو قریه را قرارگاه گرفته بودند. نیروهای مربوط به عطامحمد دهقانپور در منطقۀ غارک، خط دفاعی داشتند. امروزه مناطق گری‌ها، محلی است که هم دولت و هم طالب آنجا رفت‌وآمد دارند اما امنیت آن برای مسافران قابل اطمینان نیست.
بعد از کوتل شیینه در جنوب، مناطق گنداب علیا وصادسیاه و زرتلی و تسرقی و چپری است. این مناطق تحت کنترول کامل طالبان است. این مناطق از جنوب، سرک را تهدید می‌کند و طالبان هر زمانی که بخواهند می‌توانند امنیت شاهراه را مختل سازند.
بعد از پوستۀ «اشترغلتان» پوستۀ دیگر در مسیر شاهراه دولت‌یار- فیروزکوه، پوستۀ بادگاه است. این پوسته، در تپۀ مشرف به «دهن نیک» قرار دارد. در دهن نیک چند سال قبل چندتن مسافر هزاره به شمول یک نوعروس به رگبار بسته شدند و این پوسته بعد از همان حادثه ایجاد شد.
در منطقۀ بادگاه خیزش‌های مردمی مربوط به حاجی مودودی وجود دارد و امنیت داخل قریه را تامین می‌کنند. یک نقطۀ حساس دیگر در شاهراه، «پل دهن تسرقی» است. منطقۀ تسرقی و زرتلی یکی از مراکز طالبان هستند و در این قسمت، میان شاهراه و طالبان، هیچ پوستۀ امنیتی و خیزش مردمی قرار ندارد و طالبان گاهی تا این پل پایین می‌آیند و امنیت شاهراه را به‌هم می‌زنند.
از پل دهن تسرقی تا «پل کهنه» در پوزه لیچ، حدود پانزده کیلومتر است. در این مسیر نیز کدام پوسته‌‌یی وجود ندارد و طالبان به صورت انفرادی گاهی در این منطقه دیده می‌شوند، اما به دلیل هراس از کمین نیروهای دولتی چندان در این نقطه پاییده نمی‌توانند. وضعیت شاهراه غور-هرات در بخش بعدی خواهد آمد.
محمد امین سعادت
