نویسنده: محمد مهدی مصباح
گندم، یکی از اصلی‌ترین مواد غذایی انسان‌ها و از مهم‌ترین غله‌ها در سراسر جهان است؛ اما تولید انبوه آن در توان چند کشور معدود از جمله روسیه و اکراین می‌باشد. با آغاز درگیری میان این دو کشور، قیمت مواد غذایی به‌شمول گندم به گونه‌ای نگران‌کننده افزایش یافته و خطر قحطی جان میلیون‌ها انسان در کشورهای فقیر را تهدید می‌کند. نهادهای بین‌المللی هشدار می‌دهند که قحطی ناشی از جنگ اوکراین، ممکن برای پنج‌سال آینده دامن‌گیر این کشورها شود.
با این حال، این احتمال وجود دارد که با تشدید گرسنگی در برخی کشورهای در حال توسعه آشفتگی و آشوب اجتماعی به وجود آمده و حاکمان به زیر کشیده‌شده و حکومت‌ها سرنگون شوند.
جنگ روسیه و اوکراین، هزینه‌های سنگینی را روی دست دولت‌ها و ملت‌ها گذاشته است؛ یکی از این هزینه‌ها، تشدید بحران گرسنگی در جهان است؛ زیرا روسیه و اوکراین، تا قبل از آغاز جنگ، جدای از تولید روغن نباتی و سایر محصولات زراعتی، دست‌کم 25درصد از نیازمندی‌های گندم جهان را تأمین می‌کردند و با آغاز جنگ روند صادرات غله به ویژه گندم در نخست کُند و در حال حاضر، تقریبا متوقف شده است.
این در شرایطی است که بحران گرسنگی به دلیل تغییرات اقلیمی و همه‌گیری کرونا و در نتیجه مختل شدن نظم بازارها، تشدید شده است. براساس یک‌گزارش که سازمان غذایی جهان «WFP» و سازمان زراعت و خوراکه جهانی ملل متحد «FAO» ارائه کرده‌اند، تحقیقات اولیه ترس از به میان آمدن وضعی بدتر از آخرین بحران گرسنگی جهان در سال۲۰۰۸ را بیشتر ساخته است.
در این میان، نگاه غرب، بیشتر بر زمین‌گیر کردن روسیه با وضع تحریم و فراهم‌آوری امکانات نظامی به اوکراین است که اگر از یک‌سو تحریم موجب فشار سیاسی و اقتصادی بر مسکو می‌شود و غرب را به هدفش ـ منزوی کردن فدراتیف روسیه ـ نزدیک می‌کند؛ از جانب دیگر، عملا میلیون‌ها انسان را در اروپا، افریقا، امریکای لاتین و بخش‌هایی از آسیا با خطر کمبود جدی مواد غذایی مواجه کرده و شکنجه می‌دهد.
تداوم جنگ، نابودی مزارع، آسیب‌دیدن بنادر تجاری و اثرات تحریم میزان گرسنگی در سراسر جهان به‌ویژه در کشورهایی که به صورت گسترده به روغن و غلات روسیه و اوکراین وابسته هستند را بالا خواهد برد.
این مقاله در یازده قسمت تنظیم شده است؛ در قسمت دوم، اهمیت خاک اوکراین برای پرورش انواع نبات مرور گردیده است. در قسمت سوم به قحطی تصنعی در اوکراین به صورت گذرا پرداخته شده است. در قسمت چهارم و پنجم، انواع غلات و میزان تولید آن در اوکراین و سهم دو کشور روسیه و اوکراین در تأمین نیازهای غذایی جهان بررسی گردیده است. در قسمت ششم و هفتم بر عوارض جنگ روی زراعت اوکراین و تحریم بر ممنوعیت صادرات روسیه پرداخته شده است. در قسمت هشتم به افزایش قیمت غلات در جهان؛ در قسمت نهم به کشورهای آسیب‌پذیر و در قسمت دهم به این مساله توجه شده که آیا روسیه از غذا به عنوان یک ابزار سیاسی استفاده می‌کند یا خیر و در پایان بحث نتیجه‌گیری شده است.
«خاک سیاه» اوکراین
بخش‌های وسیعی از اوكراین را «خاك سیاه» یا چرنوزیوم پوشانده است. به همین دلیل، زمین‌های زراعتی اوکراین از استعداد بسیار بالا در پرورش انواع گندم، جو، جواری، لبلبو، کچالو، گل آفتاب‌گردان، سویا، پنبه، تنباکو و انواع میوه‌ها و سبزی‌ها برخوردار است. همچنین، سالانه در حدود 8.9میلیون متر مکعب چوب از جنگل‌های اوکراین به دست می‌آید. بخش زراعتی یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد اوکراین است که ٧٠درصد مساحت این کشور معادل ۴۱.۵میلیون هکتار به این بخش اخصاص دارد. پس از فروپاشی اتحاد شوروی، بیش از ده هولدینک یا شرکت بزرگ زراعت خصوصی زمین‌های زراعتی اوکراین را مدیریت می‌کنند.
براساس یک قرارداد که در ماه اپریل امسال، میان آلمان و اوکراین صورت گرفته، قرار است که 50میلیون تن خاک سیاه اوکراین به آلمان صادر شود. این امر، به آلمان امکان می‌دهد تا با بحران تأمین کود کیمیایی مقابله کند و از گرسنگی در سال2022 جلوگیری نماید. در برابر، اوکراین تجهیزات جنگی از آلمان دریافت خواهد کرد.
«قحطی تصنعی» در اوکراین
جوزف استالین در راستای اعمال سیاست اشتراکی‌سازی تلاش کرد تا با دولتی‌کردن املاک و ایجاد مزارع جدید، زراعت را در سراسر اتحاد شوروی سروسامان دهد. این سیاست که طی برنامه‌های پنج سال اول و دوم با خشونت و بی‌رحمی تمام اجرایی شد، تنها در اوکراین به اثر «قحطی تصنعی» یا (هولودومور) بین 1.5 تا 12میلیون شهروند این کشور را طی سال 1932 و 1933 به کام مرگ کشاند.
تمام غلات تولیدشده در اوکراین به واسطه مأموران گماشته‌شده بلشویک‌ها از نزد دهقانان مصادره می‌شدند و حتی اجازه نمی‌دادند که دهقانان به اندازه نیازهای حداقلی از محصولات‌شان برای خود نگه دارند. تاریخ‌نویسان گفته‌اند استالین با اعمال این سیاست تلاش کرد تا جلو شکل‌گیری جنبش میهن‌پرستانه در اوکراین را بگیرد.
اوکراین کدام محصولات زراعتی را تولید می‌کند و با چه میزان؟
گندم، جو و جواری عمده‌ترین محصولات غلات اوکراین هستند. رومن لشچنکو؛ وزیر سیاست زراعتی و غذایی اوکراین اعلام کرد که در سال2021، اوکراین رکورد برداشت غلات، حبوبات و دانه‌های روغنی به میزان106.6 میلیون تن را به دست آورد.
دانه‌های روغنی دومین زیربخش مهم در زراعت اوکراین است که در سال2021 به میزان22.6 میلیون تن تولید داشته است. سال گذشته این کشور ٣٣میلیون تن گندم تولید کرده که ٧٥درصد آن را صادر کردە و ١٢درصد صادرات گندم دنیا را به خود اختصاص دادە است. بازار اصلی اوکراین افریقا، خاورمیانه، هند و اندونزیا است. اوکراین بیش از ۱۰درصد از واردات محصول گندم ١٤کشور را تأمین می‌کند.
بر اساس گزارش دیپارتمنت زراعت ایالات متحده امریکا «USDA»، اوکراین در سال٢٠٢١ حدود ٤٠میلیون تن جواری تولید کرد که شامل ١٦درصد تولید جهانی است. این کشور بیش از ٣٢میلیون تن از تولیدات خود را صادر کرد. چین عمدەترین بازار جواری اوکراین است. اوکراین با تولید ۱۷.۵میلیون تن آفتاب‌گران رتبه نخست تولید این محصول را در جهان به خود اختصاص دادە است.
سهم روسیه و اوکراین در تأمین نیازهای غذایی جهان (قبل از 24فبروری 2022)
روسیه و اوکراین تأمین‌کننده 28درصد گندم، 29درصد جو، 15درصد جواری و 75درصد روغن آفتاب‌گردان بازارهای مواد غذایی جهان بودند. اوکراین به تنهایی 50درصد از روغن آفتاب‌گردان جهان را تأمین می‌کرد. همچنین، برنامه جهانی غذا «WFP» برای مبارزه با گرسنگی در دنیا، 50درصد غلات خود را از اوکراین و روسیه به دست می‌آورد. این دوکشور حدود نیمی از غلات وارد شده توسط لبنان و تونس و دو سوم غلات وارد شده توسط مصر و لیبی را تامین می‌کردند. صادرات غذایی اوکراین کالری مورد نیاز برای 400میلیون انسان را برآورده می‌کرد.
کشت‌زارها میدان جنگ و بنادر مسدود
با آغاز تهاجم روسیه، زیرساخت‌های اوکراین به شدت آسیب دید و بخش بزرگی از زمین‌های زراعتی این کشور، به میدان‌های جنگ تبدیل شده‌اند. تاراس ویسوتسکی؛ معاون وزارت سیاست زراعتی و غذایی اوکراین گفته که این کشور 25درصد از زمین‌های زیر کشت خود را در جنگ از دست داده است. او گفته؛ پیش‌بینی می‌شود که برداشت سال جاری حدود ۳۵درصد کمتر از سال‌های گذشته باشد.
از سویی هم، بنادر مهم اوکراین که تا قبل از جنگ دست‌کم ماهانه تا 4.5میلیون تن محصولات زراعتی از طریق آن‌ها صادر می‌شدند، در حال حاضر مسدود هستند. برخی از بندرها از سوی ارتش اوکراین ماین‌گذاری شده و برخی دیگر توسط ارتش روسیه کنترل می‌شوند. خط ریلی اوکراین ـ لهستان کم‌ظرفیت؛ فرسوده و پرخطر است و نمی‌تواند بدیلی برای بندرگاه‌ها باشد. انتونی گوترش؛ دبیرکل سازمان ملل متحد در اجلاس غذایی جهان که در 19می 2022 برگزار شده بود، گفت که اگر صادرات غذایی از اوکراین در حد دوران قبل از جنگ از سر گرفته نشود، جهان ممکن است با قحطی که چند سال ادامه خواهد داشت، روبرو شود. او بیان داشت: «روسیه باید اجازه دهد غلات انبارشده در بنادر اوکراین در فضایی امن صادر شود. در غیر این صورت باید سایر مسیرهای انتقال این غلات بررسی شود، هرچند می‌دانیم که این به خودی خود برای حل مشکل کافی نخواهد نبود.»
در حال حاضر، 25میلیون تن غلات اوکراین در بندرگاه‌ها متوقف شده است. این نگرانی وجود دارد که بخشی از غلات اوکراین در انبارها پوسیده شوند، برخی دیگر در جنگ‌ها نابود گردند و بخشی دیگر آن مورد تاراج قرار گیرند.
تحریم‌ها
حمایت گسترده کشورهای غربی از اوکراین و تحریم‌های سنگین غرب بر صنایع کشتی‌رانی، بانک‌ها، نفت، تکنالوژی و… روسیه توسط امریکا و شماری از کشورهای اروپایی، نه تنها تعامل سازنده مسکو با غرب را به‌هم زده؛ بل زندگی میلیون‌ها انسان را در سراسر کره زمین به خطر و تهدید جدی مواجه ساخته است.
تحریم‌های غرب بر هفت شرکت کشتی‌رانی روسیه و برداشته‌شدن بیمه این شرکت‌ها از سوی شرکت‌های بیمه غربی، حمل‌ونقل کالا از روسیه به مقاصد دیگر را با خطر بالا مواجه کرده است. همچنین، وضع تحریم بر بانک‌های روسی معاملات کالاها را دشوار کرده است. غلات روسیه راهی برای خروج از کشور ندارند. مسکو ادعا می‌کند تحریم‌های غربی علیه نظام بانکی و صنایع کشتی‌رانی این کشور صادرات مواد غذایی و کودهای کیمیایی را غیرممکن کرده و مانع شرکت‌های کشتی‌رانی خارجی برای حمل آن‌ها می‌شود. مقامات روسیه بر برداشته شدن تحریم‌ها جهت رساندن غلات به بازارهای جهان تاکید دارد. اما سران اروپا این ادعا را رد می‌کنند و می‌گویند تحریم‌ها ربطی به صادرات مواد غذایی ندارند.
بلاروس، متحد نزدیک مسکو نیز هدف تحریم‌ها قرار گرفته و این کشور دست‌کم کود کیمیایی بازار منطقه امریکای لاتین را تأمین می‌کند و قیمت آن را تا ۳۰۰درصد افزایش داده است. بی‌تردید، این امر، روی بالارفتن قیمت مواد غذایی نیز اثر گذار است.
افزایش قیمت مواد غذایی و وضع محدودیت بر صادرات گندم از سوی هند
تغییر اقلیم، خشک‌سالی و همه‌گیری کرونا قیمت مواد غذایی را در سراسر جهان بالا برد. به تبع آن، میزان گرسنگی نیز افزایش یافت؛ اما تشدید، توسعه و طولانی‌شدن جنگ روسیه و اوکراین که دو کشور دست‌کم 25درصد از نیازمندی‌های غذایی جهان را تأمین می‌کردند، هم قیمت مواد غذایی را به گونه‌ای نگران‌کننده افزایش داد و هم میزان قحطی و عدم دست‌رسی به مواد غذایی اولیه را صعود بخشید.
از سویی‌هم، هند سومین تولیدکننده بزرگ گندم در جهان، صادرات این محصول استراتژیک را به خاطر آنچه «ریسک غذایی در داخل کشور» عنوان کرده، ممنوع کرد. دولت هند گفته که افزایش چشم‌گیر قیمت گندم در بازارهای جهانی، امنیت غذایی کشور و نگرانی از رشد قیمت گندم در خود هند را افزایش داده است. با این حال، هفت کشور بزرگ صنعتی جهان، موسوم به گروه هفت، ممنوعیت صادرات گندم توسط هند را مورد انتقاد قرار داده و گفته‌اند همه کشورها درباره امنیت غذایی جهان مسوولیت دارند.
جدیدترین گزارش سازمان خوارکه و زراعت سازمان ملل متحد «FAO» نشان می‌دهد که شاخص قیمت مواد غذایی در مارچ سال ۲۰۲۲ به ۱۶۰واحد رسیده که بالاترین رقم این شاخص از سال معرفی آن یعنی از سال۱۹۹۰ است. این شاخص البته در اپریل به ۱۵۸.۲واحد کاهش یافت که نشان‌دهنده کاهش ۰.۸درصدی نسبت به ماه مارچ است. با این حال قیمت گندم در بازار جهانی همچنان رو به رشد است و انتظار می‌رود روند صعودی این غله مهم در ماه‌های آینده نیز ادامه پیدا کند. قیمت‌های جهانی گندم از ابتدای سال جاری میلادی به خاطر تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، حدود ۴۰درصد افزایش یافته است. همچنین قیمت روغن در برخی از شهرهای اروپایی از جمله آلمان تا 5برابر افزایش داشته است. شکر، گوشت، شیر و ماهی هم افزایش دورقمی قیمت داشته‌اند.
کشورهای در معرض بحران غذایی
تبعات جنگ روس‌ها در اوکراین، هزاران کیلومتر دورتر، میلیون‌ها انسان را در خطر قحطی و گرسنگی قرار داده است. آنتونیو گوترش؛ دبیرکل سازمان ملل متحد در نیویارک به رسانه‌ها گفته است که حمله روسیه به اوکراین باعث آشوب اقتصادی و مشقت برای حدود ۱.۶میلیارد نفر شده است. دبیرکل سازمان ملل متحد افزوده که جنگ در اروپا باعث وخامت اوضاع مالی جهانی و افزایش قیمت مواد غذایی و انرژی در ۹۴کشور شده و صدها میلیون نفر را تحت تاثیر قرار داده است.
همچنان سازمان خوارکه و زارعت سازمان ملل گفته که ۴۵کشور کمتر توسعه‌یافته جهان حداقل یک سوم گندم خود را از اوکراین یا روسیه وارد می‌کنند و ۱۸کشور در میان آن‌ها بیش از ۵۰درصد واردات دارند. مصر، جمهوری دموکراتیک کنگو، لیبیا، سومالیا، سودان و یمن از جمله این کشورها هستند. این‌ها همه کشورهایی هستند که در حال حاضر به کمک‌های بشردوستانه و منابع غذایی وابسته هستند، زیرا میلیون‌ها نفر در حال حاضر در این کشورها از گرسنگی گسترده رنج می‌برند. جنگ در کشورهایی که درصد واردات آن‌ها از روسیه بالا است نیز رخ داده؛ به عنوان مثال ماداگاسکار ۷۵درصد گندم خود را از روسیه و اوکراین وارد می‌کند. وضعیت غذا به وضوح در این کشور رو به وخامت است. جمعیت در حال حاضر به شدت از خشک‌سالی‌های طولانی مدت و تغییرات شدید آب و هوایی رنج می‌برند. در تونس که تقریبا ۴۰درصد گندم خود را از اوکراین خریداری می‌کند، قیمت گندم در حال افزایش است. رییس‌جمهور تونس دلیل این وضعیت بد را جنگ در اوکراین و گمانه‌زنی‌های غذایی همراه با آن می‌داند. از آنجا که بدهی این کشور به شدت در حال افزایش است، دولت تونس حتی قبل از شروع جنگ از صندوق بین‌المللی پول «IMF» درخواست کمک مالی کرد.
لبنان که ۷۵درصد گندم خود را از روسیه و به ویژه اوکراین تهیه می کند، به شدت به دنبال صادرکنندگان دیگر گندم است، اما تاکنون موفق نشده است. دولت با درخواست کمک به جامعه بین‌المللی متوسل شد. اکنون ترس از سهمیه‌بندی و افزایش شدید قیمت‌ها وجود دارد.
در نهایت، در شاخ آفریقا ۱۳میلیون نفر در حال حاضر از گرسنگی رنج می برند. اتیوپی حدود ۴۰درصد گندم خود را از روسیه و اوکراین، کنیا ۳۰درصد و سومالی بیش از ۹۰درصد وارد می کند. فائو هشدار می‌دهد که تا نیمه سال۲۰۲۲، ۲۰میلیون نفر در این منطقه از جهان در معرض خطر قرار خواهند گرفت.
طبق برنامه جهانی غذا، قبل از حمله روسیه به اوکراین، حدود ۹.۳میلیون نفر در امریکای لاتین از ناامنی غذایی رنج می‌بردند. اکنون در جریان تهاجم و تشدید درگیری، پیش‌بینی می‌شود این تعداد به ۱۳.۳میلیون نفر برسد.
دیوید بیزلی؛ مدیر برنامه جهانی غذای سازمان ملل در نشست خبری در آدیس‌آبابا، پایتخت اتیوپی گفت که شمار افرادی که شوک گرسنگی را تجربه کرده‌اند، از ۸۰میلیون تن به ۳۲۵میلیون انسان در دوره اخیر افزایش یافته است. شوک گرسنگی وضعیت انسان‌هایی است که قوت لایموتی دارند و نمی‌دانند وعده بعدی غذا در کار خواهد بود یا نه. او افزود که تعداد انسان‌هایی نیز که از گرسنگی مزمن در رنج هستند، از ۶۵۰میلیون تن به ۸۱۰میلیون نفر افزایش یافته است.
جنگ غذایی
کشورهای غربی به ویژه ایالات متحده امریکا، روسیه را متهم می‌کند که با ممنوعیت صادرات مواد غذایی، بحران غذایی را در جهان تشدید کرده و وزیر امور خارجه آلمان، مسکو را متهم کرد که جنگ غلات را راه انداخته است؛ اما کاخ کرملین این اتهامات را بی‌بنیاد می‌خواند. دیمیتری پسکوف؛ سخنگوی ریاست‌جمهوری روسیه گفت که غرب فقط باید خودش را مقصر بحران غذایی در جهان بداند که ناشی از مشکلاتی است که عرضه غلات اوکراین را به بازارهای جهانی با دشواری مواجه کرده است. پسکوف ضمن رد اتهامات علیه روسیه، تاکید کرد که برای حل بحران کمبود غلات در جهان باید تحریم‌های غیرقانونی علیه مسکو لغو شود.
جمع‌بندی
افزایش نگران‌کننده قیمت مواد غذایی، نشان داد که امنیت غذایی بیش از 5 میلیارد انسان در سراسر کره زمین، وابسته به چند کشور معدود است. قحطی که افزایش میزان گرسنگان را به دنبال دارد، جان بیش از سه‌صد میلیون انسان را در کشورهای فقیر در معرض خطر جدی قرار داده است. تنش میان روسیه و غرب برسر اوکراین، این‌که با کمبود مواد غذایی چه بلایی بر سر انسان‌ها می‌آورد، هیچ طرف آن را محاسبه نمی‌کند.
واکنش‌ها بر توقف صادرات گندم روسیه و اوکراین به صورت عموم به سه‌دسته خلاصه می‌شوند:
سیاسی: امریکا و آلمان به صورت مشخص روسیه را متهم می‌کنند که جنگ غذایی راه انداخته و با جان میلیون‌ها انسان در سراسر کرده زمین بازی می‌کند؛ اما مسکو، تاکید دارد که وضع «تحریم‌های غیرقانونی» موجب شده تا روسیه نتواند غلات خود را به بیرون از مرزهای خود عرضه نماید.
اقتصادی: توقف صادرات مواد غذایی روسیه و اوکراین، بازارهای اروپا، افریقا، خاورمیانه و امریکای لاتین را تحت فشار قرارداده است. هند، سومین تولیدکننده بزرگ گندم به شمول 27کشور دیگر، صادرات گندم خود به بیرون را ممنوع کردند. نگرانی آنان از قحطی ناشی از عدم عرضه گندم اوکراین و روسیه به بازارهای جهانی است.
بشردوستانه: سازمان غذایی جهان که بیش از 50درصد گندم خود را از روسیه وارد می‌کند و دیگر سازمان‌های بین‌الملل در پی عدم عرضه گندم روسیه و اوکراین از تشدید قحطی و گرسنگی در کشورهای فقیر و وابسته به گندم این دو کشور ابراز نگرانی کرده‌اند. آنان می‌گویند که قحطی و گرسنگی رنج بشر را تشدید کرده است.
تدابیر و راه حل
هرچند، تولید جهانی غذا در سال جاری برای تغذیه جمعیت جهان کافی خواهد بود، اما ممنوعیت صادرات، قیمت‌های بالا و افزایش هزینه‌های انتقال ممکن است کشورهای آسیب‌پذیر را از تهیه مواد غذایی کافی بازدارد. یکی از راه‌حل‌ها این است که سازمان ملل متحد، بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول روی خرید گندم بیشتر هزینه کنند.
پیامدها
در صورتی که نزاع روسیه و غرب به صورت معقول حل نشده و غلات و دانه‌های روغنی دوکشور مسیر عرضه به بیرون از مرزهای خود را پیدا نکنند، تشدید بحران گرسنگی در کشورهای فقیر، خطر آشوب‌ها و بحران‌های اجتماعی را بالا برده و تداوم قحطی و گرانی، می‌تواند به متلاشی‌شدن برخی از حکومت‌ها خواهد بینجامد.
همچنین، این احتمال وجود دارد که به قیمت از دست دادن حیات میلیون‌ها انسان در کشورهای فقیر که از خشک‌سالی رنج می‌برند و سال‌هاست که مردمان آن تغذیه مناسب ندارند، تمام شود.
