در چند سال گذشته شمار نشریه‌های چاپی در افغانستان افزایش یافته است؛ اما تعداد استفاده‌کننده‌گان این نشریه‌ها، به‌خصوص روزنامه‌ها، قابل قبول نبوده و فرهنگ روزنامه‌خوانی به‌گونه‌یی که انتظار می‌رفت در بین مردم نهادینه نشده است.
اگرچه نشریه‌های چاپی و روزنامه از قدیمی‌ترین نوع رسانه و مطبوعات در تمام جهان شناخته می‌شوند و پیشینه تاریخی در اطلاع‌رسانی و روشنگری داشته است، اما با دیجیتالیشدن جهان و به‌وجودآمدن انترنت، تغییرات در تعداد مشترکین روزنامه‌ها، در سراسر جهان محسوس بوده است.
در افغانستان اما، دلایلی ویژه سبب عدم و کاهش توجه مردم به خواندن روزنامه به‌حساب می‌آید. بی‌سوادی یکی از این دلایل شمرده شده؛ چنان‌که چندی پیش وزارت معارف کشور اعلام کرد که حدود 10هزار نفر بالای 15سال، از سواد خواندن و نوشتن بی‌بهره‌اند.
یکی دیگر از دلایل نبود رغبت به خواندن روزنامه، نهادینه‌نشدن فرهنگ کتاب‌خوانی و روزنامه‌خوانی در بین اقشار مختلف جامعه افغانستان است. پدیده‌یی که بارها مورد نقد و اعتراض قرار گرفته است. چنان‌چه به تاریخ 14 ثور 1398 تعدادی از روزنامه‌نگاران و خبرنگاران، نگرانی‌شان را از متوقف‌شدن نشریه‌های چاپی به‌ویژه روزنامه‌ها، با شعار «نگذاریم روزنامه‌ها ناخوانده زباله شوند»، با گذاشتن غرفه‌های خیابانی برای فروش روزنامه‌ها، ابراز کردند.
عبدالقسیم، تنها روزنامه‌فروش در منطقه پل سرخ کابل است و بیش از 17 سال می‌شود که در چهارراهی سید جمال‌الدین روزنامه می‌فروشد. او می‌گوید: «روزانه 20 تا 30 نسخه روزنامه می‌فروشد و کارش نسبت به گذشته رونق گرفته است.»
عبدالقسیم بیشتر مشتریانش را دانشجویان دانشگاه کابل می‌داند و روزنامه را رفیق قدیمی‌اش می‌خواند.
آگاهان مسایل ارتباطات، دلیل کاهش علاقه مردم به روزنامه‌خوانی را مرتبط به مدرن‌شدن جهان و مسلح‌شدن آن با شبکه‌های انترنتی می‌دانند.
محمدرضا آزادمنش، استاد دانشگاه و آگاه مسایل ارتباطات می‌گوید: «در واپسین دوره‌های مدرنیته، جهان به‌شدت به‌سوی ارتباطات الکترونیکی در حرکت بوده است؛ تاحدی که این دوره تاریخی را عصر ارتباطات می‌خوانند.»
آقای آزادمنش رسانه‌های مجازی را به دلیل رایگان بودن‌شان پرطرفدار می‌داند؛ اما می‌گوید رسانه‌های چاپی به دلیل داشتن مدیرمسوول، سردبیر و هیات تحریر که در برابر نشریات‌شان پاسخ‌گو می‌باشند، به مراتب بااعتبارتر از شبکه‌های اجتماعی هستند.
اما روند کاهش روزنامه‌خوانی در جهان چگونه بوده است؟
روند کاهش مشترکین روزنامه‌ها با معرفی رادیو و بولتن‌های خبری رایگان در دهۀ 50 میلادی آغاز شد. با رسیدن به شبکه‌های خبری تلویزیونی در دهۀ 60 ادامه یافت و پس از آن، با معرفی کانال‌های خبری شبانه‌روزی در دهه 80 حفظ شد.
دیجیتالیشدن زندگی مردم تأثیر فراوانی در این زمینه برجا گذاشته است و همین مسأله باعث شده از سال 2000 میلادی به این‌سو تعداد مشترکان روزنامه در نقاط مختلف جهان کاهش یابد؛ اما نوسان در این امر نیز گزارش شده است.
با به‌وجودآمدن انترنت و شبکه‌های مختلف اجتماعی انترنتی، تعداد زیادی از مشترکین و خوانندگان روزنامه‌ها به‌سوی شبکه‌های مجازی مهاجرت کردند.
به گفته آقای آزادمنش، رویکرد جامعه نسبت به نیازهای موجود تغییر میکند. اگر امروز مردم از روزنامه کمتر استفاده می‌کنند، به این دلیل است که جاگزین‌های بیشتری برای روزنامه وجود دارند.
شبکه‌های مجازی، تلویزیون و رادیو و کانال‌های آنلاین خبری؛ به دلیل آنلاین بودن و رایگان بودن آن برای کاربران بدون مصرف بوده، در هر زمان و مکان در دسترس، به‌روز، قابل جستجو و تعامل است.
نکته اساسی این است که نمی‌شود تاثیر انترنت بر مطالعه روزنامه‌ها را از عوامل پیش از انترنت جدا کرد. چرا که عوامل یادشده، مثل رادیو و تلویزیون نیز تأثیر به‌خصوص خود را داشته‌اند.
محمدزبیر شفیقی، روزنامه‌نگار، می‌گوید: «در روزنامه، مخاطبان با متن جدی و نویسندۀ متعهد برمی‌خوریم، یکی از خصوصیت‌های خوب روزنامه، مجله و کتاب، همین خاصیت ماندگار بودن‌شان است که به مثابه جزیی از تاریخ باقی می‌مانند.»
آقای شفیقی نوشته‌های روزنامه را برخاسته از دل جامعه می‌داند و می‌گوید: روزنامه‌نگاران دارای احساس مسوولیت در برابر اجتماع خود هستند.
همچنین شهروندان از چاپ و نشر روزنامه‌ها استقبال می‌کنند. رجب‌علی احمدی، دانشجوی دانشگاه کابل، دلیل خریداری روزنامه را آگاه‌شدن از وضعیت فعلی می‌داند و می‌گوید: «این روزها مسأله صلح و انتخابات بسیار داغ است، اگرچه اخبار را از رادیو و تلویزیون دریافت کردیم، اما روزنامه‌ها عمیق‌تر به موضوعات می‌پردازند و تحلیل‌های همه‌جانبه دارند.»
طبق یافته‌های انجمن جهانی روزنامه‌ها و نشریات خبری، گفته می‌شود که حدود 4 میلیارد نفر از مردم جهان هر روز روزنامه می‌خوانند و این رقم قابل ملاحظه است.
روزنامه‌ها که رقبای سرسختی چون شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های خبری را پیش روی خود می‌بینند، بخش مهمی از چشم‌انداز رسانه‌یی جهان را در دست دارند.
بر اساس آخرین بررسی‌های مرکز تحقیقاتی نیلسِن در امریکا، میزان محبوبیت روزنامه‌ها نزد مخاطبان جهان رو به کاهش است؛ اما این مرکز به صعود محبوبیت روزنامه‌ها امیدوار بوده و اعلام داشته که تعداد افرادی که روزنامه می‌خوانند، قناعت‌بخش است. با سهل‌شدن استفاده از انترنت، رویکرد روزنامه‌ها تغییر جهت داده است.
این‌ها گزیده‌یی از راهبردها، الگوها، شاخص‌ها و رویکردهای استندرد جهانی است که امروزه روزنامه‌ها را در زمانه حاکمیت شبکه‌های مجازی، از اطلاع‌رسانی صرف به تولید، جریان سازی و انتقال منابع فکری و گفتمانی تغییر رویکرد می‌دهد.
در حال حاضر روزنامه‌ها مسوولیتی بیش از یک بنگاه خبری، به عهده دارند. روزنامه‌های امروزی در اصل گفتمان‌ساز و مجرای تولید فکر و اندیشه است و تنها ابزار انتقال پیام محض محسوب نمی‌شوند؛ بل شبکه‌های اجتماعی این کار را انجام می‌دهد.
اما روزنامه‌خوانی در افغانستان به‌کدام سو روان است؟
مطبوعات در افغانستان، اگرچه نسبت به کشورهای پیشرفته عمر کوتاهی دارد، اما در مقایسه با بسیاری از کشورهای جنوب و شرق آسیا، در این راه پیش‌قدم بوده است.
نخستین نشریه کشور به سال 1252 خورشیدی در زمان حکومت امیر شیرعلی خان به نام شمس‌النهار شروع به فعالیت کرد. هرچند بعضی از تاریخ‌نویسان معتقدند که قبل از شمس‌النهار نشریه تحت نام (کابل) در زمان امیرمحمد اعظم‌خان و به مسوولیت سید جمال‌الدین افغانی منتشر می‌شده است.
شکل‌گیری مطبوعات به شیوه نوین با نشر روزنامه سراج‌الاخبار در زمان زمامداری امیر حبیب‌الله خان در افغانستان آغاز شد و تا امروز با فرازو‌نشیب زیادی مواجه بوده است.
از آن‌جا که رسانه‌داری و روزنامه‌نگاری در افغانستان از پیشینۀ خوبی برخوردار است، چاپ و نشر روزنامه‌های امروزه کار جدیدی نیست و مردم باید از آشنایی بیشتری نسبت به آنها برخوردار بوده و با آن تعامل بیشتری داشته باشند، به‌گونه‌یی که امروزه صدها روزنامه، هفته‌نامه، ماه‌نامه و گاه‌نامه به زبان‌های مختلف در افغانستان چاپ و نشر می‌شود.
سیدطاها فضل
