ډاکتر *زمان ستانیزی
کوردانو د خپل څو زره کلن تاریخ په اوږدو کی له یوی خوا د صلاحالدین ایوبی په شان زړور نومیالیان اسلامی تمدن ته وړاندی کړی، له بلی خوا یی سترو تصوفی طریقو په سبب د معرفت لاره روښانه کړی چی د هغو له مخی کوردی ثقافت او فرهنګ د اسلامی تمدن په وده کی د پام وړ ونډه اخیستی. له بلی خوا د کوردانو هویت همیشه د پارسی، ترکی، او عربی مجاورو اولسونو له تاثیر، تبعیض، تهدید او حتی تحقیر او سپکاوی لاندی لاس او پښی وهلی.
د کوردانو تاریخ د غم د قلم په رنګ لیکل شوی. څه ناڅه په تېرو څو پېړیو کی کوردان د دوه رقیبو ترکی نژاده دولتونو تر مینځ څو څو ځلی ځپل شوی او ربړول شوی دی. د مشترکی سنی په ۱۵۳۴ او ۱۵۳۵ کلونو کی چی صفوی شاه تهماسپ له عثمانیانو نه د جګړی په ډګر کی ماته وخوړه، نو د کوردانو په کلیو او بانډو یی اوربل کړ او په زرګونه کوردان یی په عامو قتلونو کی له تیغه وایستل. له ۱۵ زره تر ۴۰ زره بی کوره شوی کوردان یی له خپل غرنی ټاتوبی نه سلګونه کیلومتره لری آزربایجان ته ولېږدول چی وروسته بیا د هغو یو زیات شمیر د صفوی شاه عباس په امر د مشهد په شمال کی دایمی استونګی ته مجبور شول.
په ۱۶۰۹ او ۱۶۱۰ کلونو کی اورمیه جهیل ته څېرمه امیرخان لیپزرین د دیم دیم غره پر سر مستحکمه کلا جوړه کړه خو لمړی شاه عباس د حاتم بیګ په مشری لښکر ور واستاوه او له نهو میاشتو جګړو وروسته یی بلاخره کلا ونړوله او په حصار او شاوخوا ښارګوټو کی یی د کوردانو لوی عام قتل پیل کړ چی د کوردی اسکندر بیګ منشی په ستاینو او په عالم آرای عباسی کی یی بیشمیره غملړلی حکایتونه بیان شوی.
داسی برېښی چی د ترکیی د اوسنی رژیم هدف هم دغو تاریخی ترخو واقعیتونو ته ورته وی چی غواړی د سوریی د شمال کوردان د ترکیی له سرحد نه لری جنوب ته ولېږدوی او ځمکی او کورونه یی هغو سوریایی عربو ته ورکړی چی اوس په ترکیه کی کډوال دی. ترکیه غواړی په دی ډول د ترکیی او سوریی د کوردانو تر مینځ فاصله ایجاد کړی.
په معاصر منځنی ختیځ کی کوردان په پنځو مختلفو هیوادونو یعنی ترکیی، اوسنی ایران، عراق، سوریی او آزربایجان کی د نژادی او ژبنی اقلیت په توګه تیت او پرک ژوند کوی او له ۳۵ تر ۴۰ میلیونه نفوس سره سره په مینځنی ختیز کی یوازینی اولس دی چی د یو ځانګړی هیواد له تشکیلېدو نه محروم ساتل شوی.
د اروپایی لمړی نړیوالی جګړی په پای کی کله چی استعماری قوتونو وغوښتل د عثمانی امپراتوری مستملکات د نژادی هویتونو پر بنا د مصنوعی جغرافیایی پولو په محدوده کی د مستقلو هیوادونو په نامه په خپلو مینځو کی سره وویشی، نو د خپل مینځی رقابت په خاطر یی د خپل نظارت په ساحو کی د کوردستان په نامه دری دولتونه جوړ کړل.
۱- د ۱۹۲۰ کال د سیورز Treaty of Sevres د معاهدی له مخی د ترکیی د نوی جمهوریت په جنوب ختیز کی یو نیمه مستقل کوردستان وپېژندل شو، خو په ۱۹۲۳ کال کی د لوزان Treaty of Lausanne دمعاهدی له مخی د ترکیی حکومت له خپل پخوانی تعهد نه سر وغړاوه او ددغه کوردستان پولی یی ړنګی کړی.
۲- د آذربایجان په لوېدیز کی د نګورنو قرباغ او ارمنستان تر مینځ ساحه کی د روسانو تر نظارت لاندی په ۱۹۲۳ کال کی دوهم کوردستان یا «سور کوردستان» جوړ شو چی د نګورنو قرباغ د سیاسی کړکیچ په سبب په ۱۹۲۹ کال کی له آزربایجان سره منحل شو.
۳- له جګړی وروسته د انګریزانو د نظارت په ساحه کی د عراق شمال ته دریم کوردستان جوړ شو. خو کله چی په ۱۹۲۷ کی د کوردستان د کیرکوک په منطقه کی نفت کشف شول، انګریزانو غوښتل دغه نفت خیزه دریم کوردستان د پارس خلیج سره متصل په خپله استعماری قبضه کی وساتی څو د نفتو په صادرولو کی د یو په وچه محاط کوردستان قلمرو جنجال ورته پېښ نکړی. نو ځکه یی دغه دریم کوردستان په عراق ورګډ کړ.
په دی توګه د کوردستان په نامه مستقل دولتونه یو په بل پسی له مینځه ویوړل شول او د کوردانو سیاسی هویت، نژاد، ژبه، او فرهنګ هسی له متداوم تهدید لاندی پاته شول.
د اتاترک په نوی عُرفی (سکولار) ترکی جمهوریت کی د کوردانو پر اریایی نژاد باندی د «غرنیو ترکانو» کاذب هویت تحمیل شو. په اوسنی ایران کی د کوردانو ژبنی هویت او اولسی دود او دستور د فارسی ژبی له فرهنګی استعمار لاندی ځپل کېږی. په عراق کی د کوردانو «غیرعربی توب» د صدام حسین په ژبه «انفال» یا غنیمت وبلل شول چی د کوردانو شتمنی د چور وړ وګرځېدی. اوس داعشیان د همدغه انفال یا غنیمت په نامه د مسلمانو او یزیدی کردانو په شتمنیو او انسانی کرامت تېری کوی. د سوریی په فرقه ای تضادونو کی د کوردانو توهین هیڅ په معادله کی نه راځی او په آزربایجان او مشهد کی کوردان بیخی ورک دی.
د کوردانو دغه حالت د پښتنو د دری سوه کاله پخوا تاریخ سره ډېر ورته والی لری. پښتانه هم د مغلی هند، صفوی پارس، او شیبانی اوزبیکو تر مینځ داسی را ایسار شوی و چه هر یو د خپل سیاسی رقیب پرضد استعمالول. پښتانه هم د کوردانو په څېر په غرنیو منطقو کی میشته و چی د خپلواکی ترلاسه کول ورته مشکل برېښېدل. پښتانه هم د خپلی آزادی غوښتنی د مشروع حق په ګناه د صفوی، مغلی، او شیبانی حکمرانانو او د هغو د پلویانو له خوا د ژبی، نژاد، قومیت، او مذهب په سبب د کوردانو په شان تحقیر او تمسخر کېدل. له دغو ورته والی سره سره دغه لاندی علتونه شته چی پښتانه یی د یو دولت په جوړولو کی بریالی کړل او متأسفانه کوردان لا تر اوسه په کی هلی ځلی کوی:
۱- د کوردستان د بشپړی خپلواکی د ترلاسه کولو په لار کی لوی خنډ دادی چی دوی باید اقلاً د څلورو ګاونډیو هیوادونو له غښتیلو پوځی قوتونو سره و جنګېږی. د کوردستان غرنی ټاټوبی دوی ته د ګوریلای جګړو لپاره دفاعی پشتوانه کېدای شی، خو له هغو نه تعرضی ګټه نشی اخیستی ځکه چی ګوریلای جګړی تخریبی خاصیت لری، نه تعمیری او تشکیلی. له بلی خوا د کوردانو ګوریلای ډلی چی یوازی سپکی د لاس وسلی لری د خپلو سیاسی رقیبانو له درنو وسلو، ټانکونو، جنګی الوتکو، چورلکو، او زهری کیمیاوی وسلو سره په ډېره نابرابری کی لاس او ګریوان دی.
خو د پښتنو د آزادی د غورځنګونو په وخت کی جنګی وسایل توره او ټوپک و چی د متخاصمو ډلو تر مینځ یی چندان توپیر نه را مینځ ته کاوه. په جګړو کی د لښکرو شمېر موثر او مهم و او پښتو په آسانی سره داسی لښکری تیارولی شوای چی مقابل لوری ته د تدبیر او زور له مخی ماته ورکړی.
۲- د کوردانو په سیاسی سرنوشت کی نه یوازی ګاونډی هیوادونه لاس لری، بلکه لوېدیز استعماری هیوادونه هم د خپلو استعماری اهدافو په خاطر د کوردانو په سیاسی لوبو کی مداخله کوی او ددوی له ناعلاجی او پاکو احساساتو نه ناوړه استفاده کوی او هغوی د منطقی د نورو قوتونو په مقابل کی استعمالوی.
په دی پرتله د پښتنی غورځنګونو په وخت کی د لوېدیز استعمار لمنه په منطقه کی دومره نه وه خپره شوی. نو ځکه پښتنو وکولای شول چی له بهرنی مداخلی نه پرته خپله آزادی د سیاست د قلم او د جنګ د توری په زور لاس ته راوړی.
۳- په دغسی نامطلوبه شرایطو کی کوردان ریښتیانی ملګری نلری او هرڅوک یی د یو مقصد په خاطر په یو محدود وخت کی معمولاً نورو ته د لمسون په مقصد ملګری کېږی، خو په نهایت کی همهغه د کوردانو متل صدق پیداکوی چی وایی: کوردان پرته له غرونو نور ملګری نلری.
د پښتنو د غورځنګ د بری مهم علت ممکن دا وی چی پښتنو ددغو غورځنګونو مشرتوب په غاړه درلود خو اقلاً په هرات او کندهار کی یی د نورو قومونو په همکاری خپلی مبارزی تنظیم کړی آن تر دی حده چی د اصفهان په فتحه کی نه یوازی دا چی پنځه زره هزاره او څلور زره بلوڅان د پښتنو په څنګ کی ودرېدل، بلکه د کرمان مشرانو هم د پښتنو د مرستی په خاطر د صفوی حکومت ملاتړ و نکړ.
۴- د تېری پېړی په سر کی د کوردستان په نامه د دری ګونو هیوادونه جوړېدل قسماً د بهرنیو رقیبو هیوادونو د اهدافو او اغراضو له مخی و. له همدی کبله کله چی هغوی خپلو اهدافو ته ورسېدل، نور نو د کوردستان په غم کی نه و.
خو د پښتنو د خود ارادیت ځانګړی غورځنګونه د کوم بل بهرنی قدرت له لاس وهنی نه پرته د پښتونو په خپل ابتکار را مینځ ته شوی و. د پیر روشان روشانیه غورځنګ چی د تصوف د طریقت له لاری یی د مغلی هند په مقابل کی خپل مشروعیت وساته، د اکوړی حکومت چی د خوشحال خان خټک د ادبی او پوځی تدبیر نه الهام او قوت اخیست، د هرات د ابدالیو حکومت چی د شیبانیانو او صفویانو پر ضد د خپل سیاسی استقلال په خاطر را پاڅېدل، او د کندهار هوتکو چی د ګورګین او صفویانو د ظلم و تادا د له مینځه وړلو په نیت یی تاړه وکړه. دغه پښتی غورځنګونه بلاخره هسی بریالی شول چی نه یوازی یی رقیبی امپراتوریانی را و پرځولی، بلکه د هغو پر ځای یی د نورو قومونو په مرسته د لوی افغانستان دُرانی امپراتوری جوړه کړی.
کوردان له داسی یو لوی چلنج سره مخامخ دی چی له یوی خوا نړیوال سیاست پر یو اروپاـمرکزی محور راڅرخی چی د منځنی ختیز هیوادونه او اولسونه په حاشیه کی واقع شوی، له بلی خوا د منطقی د سیاست په پرتله کوردان په نیابتی جګړو کی محض د تلی د پانګی حیثیت پیدا کوی او بس. په داسی حالت کی مسلط نړیوال ذهنیت ممکن له کوردانو سره په ترحم او زړه سواندی کی سر وخوځوی، خو کله چی سیاسی او اقتصادی ګټی مطرح وی یوازی ترحم ځای نه نیسی. نو ځکه روان نړیوال سیاست خپلی ګټی له ترکیی، اوسنی ایران، عراق، او سوریی سره وینی، نه له کوردانو سره. د یو ځانګړی او خپلواک کوردستان جوړېدل باید یوه نړیوال بنیادی ذهنی بدلون ته انتظار وباسی.
*زمان ستانیزی د کلیفورنیا په دولتی پوهنتون کی د سیاسی علومو استاد دی
در پاسخ به استاد زمان ستانکزی
با سلام و عرض ادب :
موقعیت کرد ها با افاغنه (پشتون ها) فرق می کند، کرد ها در زمان سلطه استعمار بین پنج کشور تقسیم شدند، اما افاغنه پیش از سلطه استعمار غربی دارای حاکمیت درین جغرافیا بودند. چنان چه آقای ستانکزی تذکر داده است. و این که کرد ها چرا نتوانستند، بعد از تجزیه امپراتوری عثمانی به دست استعمارگران بریتانیایی در بین پنج کشور محل سکونت شان تجزیه شدند. و استعمارگران به اساس راهکاری های استعماری شان تا به حال نخواسته اند که کرد ها صاحب یک کشور مستقل برای خود شان و به نام خود شان شوند.
و اما افاغنه که تنها بین دو کشور افغانستان و پاکستان تقسیم شده اند و حکومت برای خود شان و به نام خود شان تشکیل داده و دارند فرمان روایی می کنند، با آن هم هرگز نتوانسته اند مستقل عمل کنند. در امتداد تقریباً سه صد سال حکومت شان پیوسته با حمایت بیگانگان چون : ایران، بریتانیا، روس و امریکا حکومت کرده و هم چنان می کنند. یعنی ظرفیت حکومت کردن مستقل را نه داشته اند.
همین طور کرد ها هم ظرفیت حکومت مستقل را نه دارند. چون اگر می داشتند زمانی که امپراتوری عثمانی بر اساس دوکتورین همفر مسیحی توسط استعمارگران بریتانیایی و روسی تجزیه شد و از بطن و متن امپراتوری عثمانی توسط استعمار بریتانیا، کشور های زیادی براساس قوم و زبان و مذهب و قبیله بیرون آمد مثل : عربستان و افغانستان و پاکستان و بنگلادیش و. و ارمنستان و آذربایجان و کشور های آسیای میانه و …
کرد ها هم باید آن زمان خود شان را منسجم می کردند و کشوری به نام خود می ساختند. که این فرصت از دست شان رفت. هم چنان بلوچ ها که بین سه کشور ایران و افغانستان و پاکستان تجزیه شده اند. نیز فرصت خوبی را برای کشور سازی را از دست دادند.
حالا ساختن کشوری به نام کردستان مشکل است و ناممکن نیست، شاید بر نامه کشور های استعمارگر بر آن باشد تا مطابق دوکتورین برنارد لویز یهودی یک بار دیگر کشور ها بر اساس قوم و قبیله تجزیه شوند. و احتمال آن موجود است.
در کشور ما هر چند قبیله افغان یا پشتون حاکم است ولی امریکا و انگلیس قبیله دیگری افغان (پشتون) را زیر چتر طالب در مقابل قبیله حاکم بر انگیخته اند تا دوکتورین تازه غرب برای تجزیه مجدد جهان اسلام که توسط برنارد لویز یهودی طرح ریزی شده است، تحقق پیدا کند.
در قضیه کرد ها هم شاید در آینده درد سر های زیادی را برای کشور های محل سکونت کرد ها ایجاد و کشوری به نام کردستان را ایجاد کنند. چنان چه تلاش های مرموزی برای ایجاد کشوری برای بلوچ ها زیرنام بلوچستان در جریان است.
عاقبت به خیر
محترم خواجه محمد نعیم قادری
استنباط شما از نوشتهٔ من کمی مغایر آنچه است که من مطرح کرده ام. شما به وضع کنونی کشور اشاره می کنید حال آنکه من تاریخ پښتونها و کردها را همزمان نی، بلکه همگونی رویدادهای مربوط به آنها را در فاصلهٔ سه صد سال از یکدیگر مقایسه کرده ام که در آن نشان داده ام که علتی که پشتونها موفق شدند در بین سه دولت مقتدر مغلی، صفوی و شیبانی به شکل یک دولت مقتدر عرض وجود کنند در نتیجهٔ همکاری و ائتلاف آنها بود با اقوام دیگر. چیزی که در معادله کردها جا ندارد. با آنکه پشتونها در کوشش حصول آزادی پیش قدم بودند، ولی همواره از همکاری اقوام دیگر برخوردار بودند. مثلاً بعد ار بر انداختن حکومت گرگین، هوتک های قندهار به همکاری اقوام هزاره و بلوچ و مهارت دیپلوماسی شان که خان کرمان را متقاعد ساختند تا به خاطر همکاری با افغانها به حمایت صفویها نشتابد، توانستند به اصفهان حمله کنند. همچنان در دورهٔ سدوزایها پشتونها از همکاری هزاره ها و قزلباشها برخوردار بودند. مقایسه من متوجه همین توانمندی پشتونها در عرصه سیاست و نظام و دپلوماسی است که باعث شد دولت مقتدری ایجاد کنند ولی کردها احتمالاً به سبب ناتوانی شان در ایجاد چنین ائتلاف نتوانستند دولتی از خود تشکیل کنند.
پشتونها چهار حکومت محلی جنبش روشانیه، حکومت خوشحالخان خټک در اکوړه، حکومت ابدالیهای هرات و حکومت هوتکیهای کندهار را بدون هیچ کمک خارجی تشکیل دادند و از تجارب حکومتدارئ که از این تشکیلات سیاسی اندوختند بعداً در تشکیل دولت مقتدر درانی استفاده کردند. ولی در مقایسه سه دولتی که به نام کردستان در اوایل قرن بیست تشکیل شد هر سه به کوشش و ابتکار کشورهای خارجی بود که بعد از حصول مرام همین کشورهای خارجی هرسه کردستان از بین رفتند.
پس خلاف آنچه شما نوشته اید پشتونها ظرفیت حکومت مستقل را داشتند و دارند. زمانی که از استعمار غرب، برتانیه و روس سخن به میان میاید، اینها هرسه حکومت عثمانی، صفوی/قاجار و سدوزایی / محمدزایی را به طور مشابه متضرر ساختند. ولی در مقایسه به کشورهای دیگر جهان سوم اقلاً توانستند در تمام مدت استیلای استعمار غرب آزادی خود را حفظ کنند.
شما همچنان به مسائل سیاسئ امروز اشاره کرده اید که موضوع بحث من نیست.
این قادری افغان است یا ایرانی معلوم دار که یک جاسوس ویک شخص متعصب وقوم گرا است این جاسوسک به قوم پشتون توهین کرده وکلمات زشت را ایرایه کرده که باید ازان خوداری کنند