سید طاها فضل
اخلاق طبابت را جدی بگیرید!
معالجه یا درمان یکی از ضروری‌ترین نیازهای جهان مدرن است که باید با رعایت اخلاق انسانی به اهمیت دانش‌ورزی و کار عملی در آن توجه شود. پایبندی به اخلاق و ارزش‌های انسانی و مسلکی در طب و طبابت، بخشی از اولویت‌های این مسلک است که متأسفانه کم‌تر در افغانستان به آن توجه شده است.
مردم از برخورد غیراخلاقی داکتران در شفاخانه‌های دولتی و خصوصی شاکی هستند؛ گذشته از برخورد غیراخلاقی، مشکلات مردم بیش از این حرف‌ها است. بزرگ‌ترین مشکل شهروندان سوءاستفاده از آن‌ها به هنگام بیماری است که در این میان مادران باردار بیش‌ترین خطر را توسط بعضی داکتران به‌خصوص در شفاخانه‌ها و کلینیک‌های شخصی متحمل می‌شوند.
عبدالله شفیعی، شهروند کابل است. او می‌گوید که شامگاه دوشنبه ۱۲ قوس برای رفع شک مریضی همسرش به معاینه‌خانه‌یی در سه‌راهی علاءالدین در ناحیه هفتم شهر کابل مراجعه کرده است و پس از سه بار معاینه تلویزیونی و لابراتوار، داکتر به همسر وی گفته است که «شما به‌شدت مریض هستید» و اگر تا چند دقیقه دیگر این سُرنگ (پیچ‌کاری) را برای‌تان تزریق نکنم یا طفل‌تان از بین می‌رود و یا خودتان فلج خواهید شد؛ بنابراین باید هرچه زودتر عملیات شوید.
عبدالله می‌گوید: «خانمم با شنیدن این حرف ضعف کرد و سایر زنان دورش جمع شدند. سپس با سراسیمگی او را از کلینیک به نزدیک‌ترین شفاخانه دولتی (شفاخانه تخصصی استقلال) منتقل کردم.»
عبدالله با حسرت از وضعیت فعلی، می‌گوید: در آنجا (شفاخانه استقلال) داکتران، خانمم را معاینه کردند و من درحالی‌که هزار فکر منفی به ذهنم خطور می‌کرد از زندگی ناامید شده بودم. چند دقیقه بعد داکتری با لبخند گفت: «بچیم! بیست روز به تولد طفلت باقی مانده است، خدا را شکر که هیچ مشکلی نیست، یک سروم برایش داده‌ایم، کمی استراحت کند، دیگر جای هیچ نگرانی نیست و خانمت کاملاً خوب و صحت‌مند است.»
عبدالله می‌گوید: «چندین بار قصه‌هایی را از دوستانم درباره فریبکاری داکتران شنیده بودم؛ اما برایم قابل‌قبول نبود ولی این‌بار حقیقت آن قصه‌ها برایم ثابت شد.»
عبدالله تنها شهروندی نیست که با این حادثه روبرو شده است. محمداکرم سعیدی، پدرکلان یک خانوادۀ یازده نفری است. او که با حادثه‌یی شبیه عبدالله برخورده است می‌گوید: «عروسم را از دام داکتران نجات دادم، اگر به داکتری که از دوستان ماست، تماس نمی‌گرفتم عروسم را قربانی می‌کردند.»
شاید شما یا یکی از دوستان‌تان – که این مطلب را می‌خوانید – نیز با چنین حوادثی روبرو شده باشید.
درست است که یکی از اصول اساسی طبابت، فهم درست از فنون و مهارت‌های این بخش است؛ اما رعایت اخلاق طبابت باارزش‌تر از فهم فنون و مهارت‌های مسلکی آن به شمار می‌رود.
داکتر احمدخالد احدی، رییس «بررسی تطبیق قوانین صحی وزارت صحت عامه» می‌گوید: «تا زمانی‌که موافقه مریض یا همراه او در دوسیۀ عملیات درج نشود، هیچ داکتری حق عملیات (سزارین) ندارد و هرگونه عملیات بدون اجازه و موافقه مریض یا دوستان و خانواده او، خلاف ارزش‌های صحی است و تخلف صحی پنداشته می‌شود.»
اما شهروندان می‌گویند که در موارد این‌چنینی، داکتران، آن‌ها را به از دست دادن جان اعضای خانواده‌های‌شان هشدار می‌دهند و مجبور به موافقت به عملیات می‌کنند. به گفته عبدالله «داکتران، خانواده مریض را می‌ترسانند و می‌گویند باید هرچه زودتر عملیات شود وگرنه از بین می‌رود؛ بنابراین آنان مجبورند تن به عملیات بدهند تا نزدیکان‌شان از مرگ نجات یابند.»
آقای احدی می‌افزاید: از آغاز سال ۹۷ تاکنون ۱۴۰ شفاخانه و کلینیک خصوصی به علت تخلفات صحی بسته شده است. وی در پاسخ به این پرسش که «اگر داکتران، مریضان را با حیله و دلایل مختلف مجبور به تن دادن به عملیات کنند – که این کار را نیز می‌کنند- مریضان چه باید کنند؟» می‌گوید: مریضان باید به شماره دیجیتل این وزارت تماس بگیرند و در صورت جدی بودن مشکل‌شان به این وزارت گزارش داده و یا مراجعه کنند تا مشکل به‌صورت جدی پیگیری شود. وزارت صحت عامه در رسیدگی به مشکلات مردم خواهان همکاری آنان با این نهاد است. رسانه‌ها برای افزایش فهم تخلفات صحی و استفاده‌جویی داکتران باید به این مسائل بپردازند.»
اخلاق طبابت
اخلاق طبابت، سیستمی از قواعد و اصول اخلاقی است که ارزش‌ها و قضاوت‌ها را در حوزۀ طبابت به کار می‌گیرد. در طب به‌عنوان یک رشته علمی، اخلاق طبابت کاربردهای عملی خود را در موقعیت‌های بالینی هم‌زمان با کار روی تاریخ، فلسفه، الهیات و جامعه‌شناسی دارد. از لحاظ تاریخی، اخلاق طبابت در جهان پیشینه زیادی دارد و سوگندنامه بقراط (طبیب یونانی) از قدیمی‌ترین نوع تعهد به اخلاق در مسلک داکتری است که فارغ‌التحصیلان رشته طب را به سوگند و تعهد در برابر شغل‌شان وامی‌دارد. در این سوگندنامه، داکتران به خدا قسم یاد کرده و تعهد می‌کنند که از تخصص خود برای درمان بیماران استفاده کنند و با هیچ بیماری ناعادلانه رفتار نکرده و از بیماران سوءاستفاده نکنند.
اخلاق طبابت در قرون‌وسطی و اوایل عصر جدید مدیون کوشش‌های طبیب مشهور مسلمان، اسحاق بن علی رهاوی (نویسندۀ کتاب اعمال و رفتار یک طبیب؛ اولین کتاب اختصاصی اخلاق طبابت) و محمد بن زکریای رازی است.
داکتر سلیمان نثاری، پژوهشگر طب اسلامی می‌گوید: «اخلاق طبابت یکی از اصول انسانی و اسلامی طبابت است، داکتران افزون بر مهارت‌های فنی باید وجدان و اخلاق را در نظر گرفته و به مریض ضرر نرسانند.»
آقای نثاری می‌افزاید که در کشورهای دیگر نهادهایی به نام «محکمۀ طبی» ((medical council با رسیدگی به شکایت‌های مردمی از داکتران متخلف بازپرسی می‌کند. وی با تایید گفته‌های شهروندان، از وجود پروسیجرهای خاص در شفاخانه‌های خصوصی که دادن داروی اضافه، معاینات غیرضروری و عملیات‌های پیش از وقت یا غیرضروری از نمونه‌های آن است انتقاد می‌کند.
در ماده اول فصل اول «منشور اسلامی جهانی اخلاق طبابت و صحت» که توسط دانشگاه طبی کابل در سال ۱۳۹۴ تدوین شده است، چنین آمده است: «بر طبیب لازم است تا در کار خود مخلص بوده و آراسته به مکارم اخلاق باشد…»
در ماده پنجم این منشور چنین آمده است: «بر طبیب لازم است که همان معاینات طبی را که حالت مریض ایجاب می‌نماید انجام داده و از معاینات اضافی که حالات مریض ایجاب آن را نمی‌نماید خودداری نماید… همچنان بر وی لازم است که در تجویز دوا و انجام عملیات‌های جراحی به قدری که حالت مریض آن را ایجاب می‌نماید اکتفا ورزد.»
معیارها و اصول اخلاق طبابت
چهارچوب رایج در تحلیل اخلاق طبابت روش به‌کارگیری اصول چهارگانه‌یی است که توسط «بیوچامپ وجیمز چیلدرس» در کتاب «قوانین اصول اخلاق زیستی طبابت» ارائه شده است.
- احترام به خودمختاری و استقلال فردی (بیمار): بیمار حق دارد روش درمان خود را انتخاب و یا از آن امتناع کند.
- توجه طبیب باید در سودرسانی به بیمار باشد، یعنی کارمند حوزه طبابت باید به نفع بیمار عمل کند.
- کارمندان طبی شامل طبیب، پرستار و… نباید به فرد (بیمار) ضرر برسانند.
- رعایت اصل عدالت؛ یعنی مسایل مربوط به توزیع منابع بهداشتی و درمانی و اینکه چه کسی اولویت درمان شدن را دارد، باید مدنظر داکتران باشد.
بعضی از کارشناسان بر اصولی همچون احترام به بیمار و راست‌گویی و صداقت داکتر نسبت به بیماران تاکید کرده‌اند.
گذشته از دو اصل «احترام به خودمختاری و سودرسانی»، مدنظر گرفته نشدن وسیع اصل «عدم ضرررسانی به مریض» در افغانستان به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های مردم (بیماران) مبدل شده است. این اصل یکی از اصول اخلاق طبابت است. در این اصل داکتر نباید به بیماران داروهایی را تجویز کند که می‌داند به آنان صدمه می‌زند و یا خطرناک است.
استفاده کردن از مورفین و داروهای غیرمعیاری برای فریب مریضان نیز به‌شدت انتقاد می‌شود.
اصول و ارزش‌های اخلاقی پرستاری تهیه‌شده توسط مجتمع کالج‌های پرستاری امریکا برای شناسایی ارزش‌های ضروری کار پرستاری، شامل هفت ارزش «زیبایی‌شناسی»، «نوع‌دوستی»، «برابری»، «آزادی»، «منزلت انسانی»، «عدالت» و «حقیقت» است؛ اما در افغانستان زیرپا گذاشتن ارزش‌های اخلاقی طبابت به وضاحت دیده می‌شود و تدریس مضامین اخلاق طبابت در دانشگاه‌های طبی کشور نیز برای افزایش رعایت اخلاق طبابت نسبت به بیماران بسنده دانسته نمی‌شود.
به گفتۀ آقای نثاری، در حال حاضر اهمیت اخلاق طبابت بیش از فن و مهارت‌های طبی پنداشته می‌شود و تنها راه اخلاقی کردن طبابت در نظر گرفتن وجدان، تقوا و ترجیح حقوق مردم بر منافع خود است که باید داکتران به آن توجه کنند و از سوی دیگر نهادی‌های نظارت‌کننده بر رفتار و عمال داکتران نیز باید در کارشان جدیت و واقع‌بینی تمام به خرج دهند.
