ذکیه حسینی/ هرات
افغانستان از جمله کشور‌های باستانی قاره آسیاست که قدمت آن به هزاران سال پیش از میلاد می‌رسد و به نام‌هایی چون آریانا، باختر و خراسان یاد شده است.
یکی از شهرهای افغانستان که قدمت دیرینه دارد شهر هرات است که در خود آثار باستانی زیادی از دوره‌های مختلف تاریخی را جای داده است.
آبدات تاریخی و آثار باستانی هر کشور مسلما معرف فرهنگ، تمدن، هویت و گذشته آن کشور می‌باشد که می‌تواند سبب جذب توریست‌های خارجی و داخلی گردد و زمینه شناخت و آشنایی را با مردم و گذشت آن فراهم سازد.
عبدالرازق کاظمی از باشندگان قدیمی شهر هرات می‌گوید از دیرباز بازدیدکنندگان زیادی از بناهای تاریخی شهر هرات دیدن می‌کنند و از جمله مهم‌ترین آثار این شهر، مسجد جامع، مناره، ارگ و خواجه عبدالله می‌باشد که علاوه بر این در خارج از شهر نیز آبدات زیادی وجود دارد که کمتر به معرفی گرفته شده است.
روحانی یکی از بازدیدکنندگان آثار باستانی هرات، آبدات تاریخی یک کشور را نماد و هویت مردم آن می‌داند و می‌گوید که دولت افغانستان باید توجه بیشتری نسبت به آثار باستانی داشته باشد.
وی هرات را مرکز تمدن کشور عنوان می‌کند و می‌گوید که ایجاد انجمن گردشگری در هرات یک امر نیکوست که می‌تواند معرف این شهر باشد و زمینه افزایش توریست و بازدیدکننده از آثار باستانی را فراهم و نیز تاثیرگذار بر چرخه اقتصاد باشد.
ولایت هرات از جمله ولایات مهم است که از لحاظ فرهنگی و تاریخی سابقه درخشانی دارد و شمار زیادی از عارفان و بزرگ مردان در دامان این ولایت باستانی پرورش یافته اند.
محمد مسلم قربانی کارشناس تاریخ می‌گوید که در شهر هرات ۸۸۰بنای تاریخی وجود دارد که معرف گذشته این شهر می‌باشد.
وی از آثار باستانی شهر هرات، سنگ هفت‌قلم، مناره‌ها، نمکدان، حوض و مسجد الملک و منظر جهاد نام میبرد که به روی بازدیدکنندگان باز است.
یکی از جاذبه‌های توریستی و تاریخی زیبای شهر هرات که توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند قلعه اختیارالدین می‌باشد که در مرکز شهر هرات وجود دارد. این قلعه باستانی و زیبا قدمت بسیار داشته و توریست‌ها از دور و نزدیک برای دیدن این اثر راهی شهر هرات می‌شوند.
این قلعه از همان درب ورودی بازدیدکننده را مجذوب معماری خود می‌کند. ارگ یا قلعه اختیارالدین شهر هرات یکی از بناهای ثبت شده در وزارت اطلاعات و فرهنگ کشور است که اکنون تحت حفاظت می‌باشد.
زلمی صفا مدیر عمومی حفظ آبدات تاریخی هرات، قلعه اختیارالدین را یکی از بناهای عظیم و پرافتخار افغانستان می‌داند و درباره زمان تاسیس این بنای تاریخی چندین روایت را بیان می‌کند.
یکی از این روایت‌ها می‌گوید که سال‌ها پیش دو قبیله از شهر کابل به سمت اوبه هرات آمدند و یکی از این قبایل در دهانه کمرکلاغ امروزی شهر مسکن گزیدند. میان این دو قبیله اختلاف به وجود آمد که یکی از این قبایل مغلوب شد و مردمانش همه ساله باج و خراج زیادی را متقبل می‌شدند تا اینکه دختری به نام شمیره با اهالی قبیله مشورت نمود و پنج سال خراج را به یک‌باره به قبیله مقابل پرداخت کرد و پس از آن برای دفاع قلعه اختیارالدین را ساخت. روایت دوم به ۳۳۰سال قبل از میلاد برمی‌گردد که اسکندر مقدونی دستور ساخت این قلعه را داده است.
ساختار قلعه اختیارالدین و بازسازی
این بنای تاریخی طی چندین مرحله بازسازی شده و در دوران تیموریان که هرات عنوان پایتخت رنسانس شرق را گرفت، قلعه اختیارالدین توسط شاهرخ‌میرزا بازسازی و تعمیر شده است.
این بنا دارای دو قلعه می‌باشد که در قلعه بالا شاه و خانواده شاهی حضور داشتند و در قلعه پایین سربازان و محافظان قلعه سکونت داشتند.
در سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۹ تحقیقاتی به همکاری موسسه تحقیقاتی دانشگاه اسلامی برلین آلمان صورت گرفت که طی حفاری یک سرپلکان و مهر به دست آمد که پس از بررسی قدمت آن را به ۲۵۰۰ الی ۲۷۰۰ سال پیش نسبت دادند.
در طی ده سال گذشته به پیشنهاد ریاست اطلاعات و فرهنگ هرات با همکاری مالی کشور امریکا و دفتر آقاخان و نیز همکاری مدیر عمومی حفظ آبدات تاریخی هرات تعمیرات و ترمیم‌هایی صورت گرفت.
این بنا دارای موزیم محلی که آثار خطی و سنگی را در خود دارد، موزیم آثار کمال‌الدین بهزاد از نقاشان معروف دوره تیموریان که در این موزیم عکس تمامی آثار استاد بهزاد موجود است و همچنین موزیم ارتباطات و موزیم عکس‌های دوره معاصر در این قلعه قرار دارد.
در ارگ، یک مجتمع دارالفنون وجود دارد که برای پیش‌کسوتان هجره‌هایی در نظر گرفته‌شده و می‌توان گفت که این قلعه یک مرکز حرفه‌‌یی فعال می‌باشد.
در سال ۱۳۹۶ یک تفاهم‌نامه در کنفرانس نیمه بین‌المللی تشکیل شد که پیشنهاد جذب عواید کل بناهای تاریخی جهت بهبود وضعیت و نیز بازسازی آثار باستانی هرات مطرح شد. در نتیجه رییس‌جمهور در برج ۶ این سال حکمی مبنی بر مصرف عواید آبدات تاریخی هرات برای خود این شهر، صادر نمود که جذب این عواید به شاروالی سپرده شد.
صدیق میر باستان‌شناس، می‌گوید که در زمان سردار داوودخان در سال ۱۳۵۴ بودجه از طرف امریکا برای مرمت ارگ اختصاص داده شد و ارگ مرمت و خشت‌هایش بندکشی شد که تا حالا موجود است.
مسجد جامع
یکی دیگر از بناهای مهم شهر هرات مسجد جامع هرات است که از دیرباز مورد توجه بوده است. این بنا یکی از افتخارات جهان اسلام است که حالت موجودی آن در سال ۵۹۷هجری قمری به وجود آمد اما تاسیس آن برمی‌گردد به پیش از اسلام که این مکان محل عبادت پیروان دین زردشتی بود.
در دوران عبدالله‌خان ملک‌یار در دوره پادشاهی ظاهرشاه چهار گلدسته این مسجد به دوازده گلدسته ارتقا نمود و به ارتفاع گلدسته‌ها نیز اضافه شد که علاوه بر آن پارک شرقی مسجد جامع نیز ساخته شد.
صدیق میر باستان‌شناس می‌گوید که مسجد جامع دارای ۵ دروازه عمومی که از چوب سخت و نقش‌دار ساخته شده است و نیز در دوران عبدالله‌خان ملک‌یار تغییرات زیادی در مسجد جامع هرات رونما شد و آن گلدسته‌های کوچک جای خویش علاوه بر تعویض به چندین گلدسته دیگر سپردند.
گلدسته جنوب غربی این مسجد به دلیل وجود نل آب نشست کرد که به دنبال آن در سال ۱۳۹۶ کمیسیونی تحت عنوان حفظ شهر قدیم به ریاست والی هرات تشکیل شده که این کمیسیون به این نتیجه رسید که تردد وسایل سنگین اطراف مسجد جامع مسدود شود.
در سال ۱۳۹۶ از سوی ریاست جمهوری افغانستان ۲۴میلیون افغانی جهت ترمیم و بازسازی آثار باستانی به مدیریت شهرسازی هرات پرداخت گردید که مدیر عمومی حفظ آبدات تاریخی هرات می‌گوید از این مبلغ ۱۲میلیون آن به دلیل ناتوانی در مدیریت و رهبری و نیز سپردن کار به کسانی که تجربه کافی نداشتند، به کابل بازگشت.
ارزش و حفظ آبدات تاریخی در حالی مطرح می‌شود که مسوولان توجه چندانی به این آثار ندارند و باستان شناسان نگران از بین رفتن این آثار ارزشمند هستند.
تا اکنون قسمتی از ارگ هرات که نمادی از قدمت دیرینه این شهر می‌باشد، بازسازی نگردیده است و نگرانی از آسیب دیدن مسجد جامع در جریان بارندگی و برف‌باری از سوی باستان‌شناسان وجود دارد.
