ضرورت مرکز ملی نسخه‌شناسی در پوهنتون کابل

گل‌احمد یما؛ استاد دانشگاه

امروز در یک مرحلۀ حساس فرهنگی قرار داریم. زمان آن است که هویت ملی ما با پایه‌های مستحکم فرهنگی، قد راست کند. خوش‌بختانه، افغانستان یکی از کشورهای غنی از آثار بزرگ علمی  است.

برعلاوه پیشینۀ پوهنحی ‌ادبیات در پوهنتون کابل، من زمانی که در این پوهنتون تدریس می‌‌کردم؛ در زمینه آثار علمیِ مضمون متن، یک سلسله کارهای عملی و نظری انجام داده‌ام که پایۀ تیوریک این  پیشنهاد می‌­باشد: «شناخت ادبی یا آموزش و به کارگیری ادبیات» و «نظریه‌یی بر آثار فرهنگی کلاسیک دری» به ترتیب در سال‌های ۱۳۶۲ و۱۳۶۳ در کنفرانس‌های استادان پوهنتون کابل ارایه گردیده بود.

نسخه‌ها در تاریخ افغانستان

هر کشور اگر از یک‌سو دارای ابنیه و آثار باستان‌شناسی است؛ از سوی دیگر دارای نسخه‌های خطی است که در دوره‌های مختلف به وجود آمده است. افغانستان هم از عهد پیش از اسلام دارای نسخه‌های خطی است، هم از دوره اسلامی. به‌خصوص آنچه از عهد اسلامی در کشور ما به‌جا مانده، در بسیاری از مشخصات منحصر به فرد ‌است.

افغانستان از نظر داشتن نسخه­‌های خطی، یکی از کشورهای ثروتمند می‌باشد، اما از نظر نسخه‌شناسی کمترین فعالیت را در این بخش شاهد بوده است.

تاریخ ما نشان می‌دهد که افغانستان در عهد عباسیان با تاسیس دولت طاهریان، در پهلوی بغداد یک مرکز فرهنگی فعال را به وجود آورد که زمینه را برای ایجاد نسخه‌­های خطی و تاسیس کتاب‌خانه‌­ها مساعد ساخت. این مرکز بی‌وقفه تا دوره معاصر و ورود صنعت چاپ دوام یافته است.

کمتر کشوری با درنظرداشت اقتدار سیاسی مثل افغانستان وجود دارد که تداوم مدنی و سیاسی­اش را حفظ کرده باشد. صفاریان و سامانیان، راه طاهریان را دنبال کردند و غزنویان این فرهنگ را از سمت جنوب تا لاهور و دهلی، سمت غرب تا عراق عجم (فارس)، سمت شرق تا کاشغر و خوارزم و آسیای مرکزی گسترش داد.

سلجوقیان، خوارزمشاهیان و غوریان در حقیقت ادامۀ سیاست فرهنگی غزنویان بودند. این دوره از نظر فرهنگ اسلامی دورۀ طلایی خوانده می‌­شود. بیشترین خلاقیت‌های فرهنگی در همین دوره به وجود آمده است.

با آن یورش‌های خانه‌برانداز که توسط چنگیز، تیمور و بابر، یکی پشت دیگری رخ داد، نتوانست شعله‌یی را که افروخته شده بود، خاموش کند؛ چنان‌که در بحبوحۀ یورش چنگیز، بزرگ‌ترین شرارۀ جاودانه عشق توسط مولانا جلال‌الدین محمد بلخی از زیر خاک توده‌های میهن ما شعله‌ور شد. شعلۀ که سهروردی، همدانی و ابن عربی و نسفی را که در عهد طلایی اسلام، شاخص عرفان و فلسفه بودند، کم‌نور ساخت و ادبیات را در مسیر تازه انداخت. مسیری که امیر خسرو، عراقی، سعدی، حافظ، جامی، بیدل، صایب و کلیم تا غالب و اقبال آن‌ را به معاصران تحویل دادند.

عصر تیموریان هرات دورۀ رنسانس افغانستان است. با سقوط تیموریان به دست صفویان، شیبانیان و بابریان در حالی که مبارزۀ فرهنگی افغان‌ها با دولت‌های مخالف رنسانس غیرمستقیم ادامه داشت، بایزید انصاری با نوشتن صراط‌التوحید نخستین مانیفیست را درادبیات دری به وجود آورد.

 صراط‌التوحید سرآغاز مرحلۀ جدید فرهنگ و تمدن کشور است که شامل دوره‌های روشانی، هوتکی، سدوزایی و محمدزایی تا عصر چاپ شمرده می‌­شود.

اهمیت علمی نسخه‌های خطی افغانستان

نسخه‌های خطی افغانستان تنها از نظر تاریخ اهمیت ندارد؛ بل از نظر علم و تکنالوژی معاصر نیز مهم است. تا بسیار وقت‌ها مورخان علم و تکنالوژی، ریشه‌های تفکر علمی را به یونان باستان برمی‌گردانیدند؛ در حالی‌که امروز به کوشش مورخان و به‌خصوص دانشگاه‌های امریکایی به تاریخ علم در اسلام، اهمیت محوری می‌دهند. حتا گفته می­شود اگر نقش عالمان مسلمان نمی‌بود؛ علم و تکنالوژی امروز جهان در حد هزار‌ سال قبل از امروز می‌بود.

امروز رسیدگی به نسخه‌های خطی و محتوای علمی آن نوعی از مقایسه را در جریان‌های علمی موجب می‌شود که در نهایت انگیزه برای تحرک علمی در دیپارتمنت‌های مربوط و جریان علمی در نهادهای تحقیقاتی می‌گردد.

وضعیت نسخه‌های خطی دورۀ اسلامی

نسخه‌های خطی که در دورۀ اسلامی به وجود آمده، در سراسر جهان پراکنده است و گفته می‌شود که بیشتر از یک‌ملیون عنوان می‌باشد. هر کشور توانسته است این ذخیرۀ عظیم را به دست آورد و زیب آرشیف‌های خود کند.

خاورشناسان از قرن‌های شانزدهم و هفدهم کار تحقیقاتی را در زمینه‌های مختلف دربارۀ نسخ‌ خطی آغاز کردند. هند، ترکیه و مصر تا قرن نزدهم، همکاران خاورشناسان اروپایی در این زمینه بودند. در قرن بیستم ایران نیز در این صف داخل شد. ده‌ها و صدها نسخه به صورت انتقادی در این کشورها از نسخه‌های خطی دورۀ اسلامی مورد تحقیق قرار گرفت و نشر شد.

در گذشته برخی از نسخه‌های خطی در افغانستان نیز به صورت انتقادی چاپ شده است؛ مثل: زین‌الاخبار گردیزی، بیدل، سیرالعباد و چند اثر دیگر؛ اما چنان‌که لازم است به‌عنوان یک حرکت بنیادی که بتواند موجب تحرک علمی و تکنالوژی گردد، هنوز صورت نگرفته است.

وظایف اساسی مرکز ‌ملی نسخه‌شناسی

– جمع‌آوری نسخه‌های خطی

جمع‌آوری نسخه‌های خطی از سراسر ‌جهان، مهم‌ترین کار در این عرصه است. به‌طور معمول نسخه‌هایی که در کشورهای مختلف وجود دارد، تحقیقات بیشتر روی آن صورت گرفته و از آن‌ها فلم‌های کوتاه نیز تهیه گردیده است. هر مرجع علمی که خواسته باشد، بر اساس یک قرارداد و تعهد، می‌تواند در اختیار محققانش قرار دهد.

مرکز نسخه‌شناسی افغانستان نیز می‌تواند از کشورهای امریکایی و اروپایی این فلم‌ها به‌دست آورد.

– سروی نسخه‌های خطی

نسخه‌های خطی باید از نظر اهمیت موضوع سروی گردد. هر رشتۀ علمی می‌تواند به‌تناسب رشته مورد مطالعه خود به‌سروی بپردازد. آرشیف‌ها می‌توانند به سروی‌کنندگان این زمینه را مساعد بسازد.

– معرفی نسخه‌های خطی

معرفی نسخه‌های خطی یک کار بنیادی است که دانشمندان و استادان دیپارتمنت‌های مختلف هر ‌پوهنحی، در نشرات علمی خود آن را انجام دهند.