در امتداد مباحث سیاست خارجی افغانستان، این بار به بررسی روابط دوجانبه و تا حدی چندجانبه افغانستان با کشورهای همسایه می‌پردازم. در میان کشورهای همسایه، روابط ازبکستان با افغانستان در این اواخر بیشتر دست‌خوش تحولات و تغییرات ایجابی بوده است. نشست‌های متعدد مقامات وزارت امور خارجه و ریاست جمهوری برای گسترش روابط با ازبکستان؛ عزم جدی مقامات افغانستان برای گسترش روابط با ازبکستان را نشان می‌دهد. بیانیه‌ها و اظهارات خوش‌بینانه مقامات ازبکستان و در عین حال دیدار هیات عالی‌رتبه ازبکستان از افغانستان در این روزها نشان می‌دهد که ازبکستان نیز علاقمند گسترش روابط با افغانستان است. این جهت‌گیری‌ها بیان‌گر آن است که دو کشور در جستجوی گسترش فرصت‌های همکاری میان یکدیگر هستند. از این رو در این نوشتار به بررسی فرصت‌های همکاری میان افغانستان با کشور ازبکستان پرداخته می‌شود.
ازبکستان قدرت‌مندترین همسایه افغانستان در آسیای مرکزی است که اشتراکات قومی، فرهنگی و منافع مشترک فراوان با افغانستان دارد. در میان کشورهای آسیای مرکزی، ازبکستان در تعیین و تبیین سیاست خارجی خویش بیش از دیگر کشورهای آسیای مرکزی از استقلال عمل برخوردار بوده است. استقلال عمل بیش از حد ازبکستان در برخی موارد به این کشور، بازیگر ناهماهنگ و غیر قابل پیش‌بینی در زمان اسلام کریم‌اف، لقب می‌داد.
پس از فوت اسلام کریم‌اف، رییس‌جمهور این کشور، تحول شگرفی در سیاست خارجی ازبکستان به وجود آمد. پیروزی شوکت میرضیایف در انتخابات ریاست جمهوری این کشور و انگیزۀ مثبت وی در بهبودی روابط ازبکستان با کشورهای منطقه، به خصوص با افغانستان فصل تازه‌یی در روابط افغانستان و ازبکستان به وجود آورده است.
دو کشور افغانستان و ازبکستان به عنوان دو کشور همسایه و دوست، فرصت‌های فراوانی برای همکاری دارند. این فرصت‌ها می‌تواند در عرصه‌های مختلف نظیر ترانزیتی-تجاری، اقتصادی، مبارزه با تهدید تروریسم و قاچاق مواد مخدر باشد که همواره به عنوان چالش در روابط دو کشور پنداشته می‌شده است.
فرصت‌های ترانزیتی- تجاری اقتصادی در میان دو کشور، بیش از دیگر فرصت‌ها برای دو کشور اهمیت دارد. در امتداد این فرصت‌ها، توافق‌نامه‌های دوجانبه در برنامه‌های ترانزیتی میان دو کشور مانند ریل آهن و اعمار و به‌سازی بنادر میان دو کشور می‌تواند از جمله موضوع‌های مورد بحث برای دو کشور محسوب گردد.
اتصال به راه‌های ابریشم چین و دیگر کشورها از طریق ازبکستان یکی از مهم‌ترین فرصت‌های تجاری و ترانزیتی میان دو کشور محسوب می‌شود.
در این رابطه، اتصال ریلی افغانستان به چین از طریق ازبکستان خواه در امتداد راه ابریشم چین، خواه در امتداد برنامه‌های دیگر اقتصادی به صورت بالفعل می‌تواند منجر به گسترش منافع دو کشور گردد.
در سوی دیگر، افغانستان می‌تواند زمینه اتصال راه آهن پنج‌جانبه را که ازبکستان در آن شامل نیست، به ازبکستان متصل نماید. حضور ازبکستان در طرح پنج‌جانبه راه آهن در کنار افغانستان، چین، تاجیکستان، ترکمنستان و ایران می‌تواند این کشورها را با محوریت افغانستان به دیگر کشورها متصل سازد. اتصال ازبکستان به طرح راه آهن پنج‌جانبه می‌تواند از یک‌سو زمینۀ تقویت مالی این طرح را فراهم سازد و از سوی دیگر می‌تواند افغانستان را به مثابه شاهراه ترانزیتی کشورهای آسیای مرکزی و به خصوص ازبکستان تبدیل نماید.
ازبکستان از جمله کشورهای محاط در خشکه است و ارتباط به دریا از جمله برنامه‌های بلندمدت این کشور محسوب می‌گردد. افغانستان یکی از مهم‌ترین دروازه‌های تجاری-ترازیتی ازبکستان به دریا محسوب می‌گردد.
بنابراین، فراهم‌سازی ارتباط به دریا از طریق دو بندر مهم در ایران و پاکستان می‌تواند شرایط بهتر تجاری و ترانزیتی را برای ازبکستان فراهم سازد. بررسی چگونگی ارتباط ازبکستان به بندر چابهار از طریق افغانستان می‌تواند میکانیزم‌های همکاری را میان چهار کشور افغانستان، ایران، هند و ازبکستان بیش از هر زمان دیگر گسترش دهد. طرح این موضوع در اجندای گفتگو با هیات ازبکستانی در این روزها می‌تواند مفید واقع گردد.
در میان دیگر فرصت‌های همکاری میان افغانستان و ازبکستان مبارزه مشترک علیه تهدید تروریسم و افراط‌گرایی است. اگرچه این موضوع اغلب به مثابه مانع گسترش همکاری پنداشته می‌شود، اما تبدیل کردن چالش‌ها به فرصت‌ها از جمله مسوولیت‌های کشورها در سیاست خارجی محسوب می‌گردد.
جریان‌های تندروی اسلام‌گرا در دره فرغانه به نام‌های حزب‌التحریر و تحریک اسلامی ازبکستان، منافع ملی افغانستان و ازبکستان را به صورت مشترک تهدید می‌کند. دفع تهدید مشترک این جریان‌ها، از سوی این دو کشور از جمله منافع مشترک این دو کشور پنداشته می‌شود. از این رو لازم به نظر می‌رسد که دو کشور برای دفع تهدید تروریسم در مرزهای یکدیگر برنامه‌های منسجم‌تری روی دست بگیرند.
قاچاق مواد مخدر از جمله موضوع‌های چالش‌برانگیز میان دو کشور به شمار می‌رفته است که کمتر میان دو کشور برای دفع آن همکاری‌های لازم صورت گرفته است. از این رو مبارزه مشترک با قاچاق‌بران مواد مخدر و همکاری دو کشور برای دفع آن از جمله موضوع‌های اساسی برای بحث میان دو کشور به شمار می‌رود.
در تعامل چندجانبه، سازمان همکاری‌های شانگهای، فرصت مناسبی را جهت همکاری‌های ایجابی برای دو کشور فراهم می‌سازد. تهدید تروریزم به گونه‌یی در منطقه و در لایه‌های مختلف عمیق شده است که نمی‌توان به صورت دوجانبه حل نمود.
از این رو همکاری در سطوح چندجانبه می‌تواند موفقیت‌های بیشتری برای افغانستان و ازبکستان در دفع تروریسم به همراه آورد. حضور دایم افغانستان در سازمان همکاری‌های شانگهای می‌تواند زمینه همکاری‌های بیشتری را در امر مبارزه با تروریسم فراهم سازد. توافق و حمایت ازبکستان از افغانستان برای عضویت دایم در سازمان همکاری‌های شانگهای می‌تواند زمینه مبارزه مشترک با تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی را بیش از پیش فراهم سازد.
در نهایت باید گفت که ازبکستان در حوزه حیاط خلوت روسیه قرار دارد. گسترش روابط با ازبکستان بسترها و فرصت‌های بهتری را در روابط افغانستان و روسیه به همراه می‌آورد. اظهارات اخیر فرستاده ویژه روسیه در افغانستان نشان می‌دهد که بهبودی روابط افغانستان با کشورهای آسیای مرکزی می‌تواند روابط افغانستان را با روسیه بهبود ببخشد.
سید مهدی منادی؛ پژوهشگر روابط بین‌الملل و سیاست خارجی
