نوروز و سال نو از روزگاران قدیم در سرزمین ما، روز جشن و شادمانی بوده است. هم‌خوانی سال نو با خیزش و جهش طبیعت در خراسان‌زمین، انگیزه و شوری در شاعران و سخن‌سرایان ما ایجاد می‌کرده که بازتاب آن در ادبیات فارسی به روشنی قابل مشاهده است. علاوه از ایران و افغانستان، نوروز در تعدادی از کشورهای دیگر مانند ترکیه، ارمنستان، اوزبیکستان، گرجستان، بحرین، قزاقستان، پاکستان، هند، عراق، آذربایجان و کشورهای دیگر نیز گرامی داشته می‌شود. شاهنامه فردوسی بزرگترین حماسه زبان فارسی (قرن چهارم هجری) و یکی از آثار بزرگ حماسی جهان، جشن نوروز را به تخت‌نشینی جمشید، پادشاه اسطوره‌ای ایران‌زمین پیوند می‌دهد:
چو خورشید تابان، میان هوا
نشسته بر او شاه فرمان‌روا
جهان انجمن شد برِ تخت او
شگفتی فرو ماند از بخت او
به جمشید بر گوهر افشاندند
مر آن روز را، روز نو خواندند
سر سال نو، هرمزِ فرودین
برآسوده از رنج روی زمین
بزرگان به شاهی بیاراستند
می و رود و رامش‌گران خواستند
چنین جشن فرخ از آن روزگار
به ما ماند زان خسروان یادگار
این موضوع، در سند شماره Ms.heb.8333.188 اسناد بامیان که ممکن است به اوایل قرن پنجم هجری تعلق داشته باشد نیز به همین صورت بازتاب یافته است:
«چون جم پدیدار گشت و پادشاهی بیافت… به شادی آتش بزرگ بکردند و نشاط و شادی همی‌کردند… پادشاهی و فرمانبرداری بجای باز آمد. اورمزد ماه فروردین روز، [1] بنشستند به جشن کردن نوروز. چنین گفت که این نو روز است که کار جهان باز رسم و داد آمد. آن روز جشن کردند و نوروز نام کردند.»
سند شماره Ms.heb.8333.10 نیز از میان اسناد بامیان، به نوروز اشاره کرده است. این سند که قصیده‌ای است به زبان فارسی از یک شاعر ناشناخته در حدود سال 400 هجری قمری به یک متنفذ یهودی به نام ابی‌الحسن سیمنطوف بن ابونصر دانیال در بامیان تقدیم شده است. در این قصیده شاعر ضمن مدح میره سیمنطوف از او تقاضا کرده است که به او پول و شراب و میوه بخشش کند.
در سطر سیزدهم و چهاردهم این قصیده شاعر در مدح سیمنطوف می‌گوید:
[+] خلایق چون کشت‌زار نوروز استاَوِ (آبی) کف میره بکردار ابر باران شد
نبیذ باید بسیار سیم و میوه [+۱] اگرچه وعده گذشتست و کار خلقان شد
مقصد از کشت‌زار نوروز اینجا، مزارع بهاری است. شاعر می‌گوید همان‌گونه که مزارع بهاری به باران نیاز دارد و باران کشت‌زارهای تشنه را سیراب می‌کند، دست میر ابی‌الحسن سیمنطوف نیز مانند باران است که انسان‌های تشنه و نیازمند را با بخشش و نیکی سیراب می‌کند.
ابوریحان بیرونی (۹۷۳- ۱۰۵۲ میلادی) دانشمند، مورخ، ستاره‌شناس و ریاضی‌دان ایران‌شهری، در کتاب آثارباالباقیه (۳۹۰-۳۹۱هـ) از گردآوری هفت نوع غله در سفرۀ نوروز یاد کرده است.
مردم روستاهای افغانستان در نوروز حیوانات خود را به شکل‌های مختلف رنگ می‌کنند و خویشاوندان از هم‌دیگر دید و بازدید می‌نمایند. جشن گل سرخ، در شهر مزار شریف مرکز شهر تاریخی بلخ، یکی از مراسم مهمی است که امروز را به تاریخ باستانی بلخ وصل می‌کند. در این روز در آرامگاه منسوب به حضرت علی خلیفه چهارم مسلمانان، در شهر مزار شریف، پرچمی برافراشته می‌شود که چهل روز در اهتزاز است. این جشن چون هم‌زمان به روییدن لاله‌های سرخ در دشت‌ها و کوهای بلخ است، به نام جشن گل سرخ نیز یاد می‌شود. سفرۀ هفت‌سین و ساختن هفت‌میوه و حلوای سمنک یا سمنو، از غذاها و مراسم دیگر نوروزی است که در ایران، افغانستان، تاجیکستان، اوزبیکستان و جاهای دیگر اجرا می‌شود و با سرود و موسیقی و ترانه‌های نوروزی همراهی می‌شود. ترانه سمنک و ملا محمدجان از ترانه‌های مشهور نوروزی در افغانستان است.
یادداشت‌ها
1- کاتب روز و ماه را اشتباها به‌جای هم‌دیگر نوشته است.
Azad, Arezou and Pejman Firoozbakhsh. “Earliest Manuscript of Persian Verse, from Afghanistan”. The Invisible East Blog, 3 September 2020.
Editors, “Jamšid”. Encyclopaedia Iranica, available online.
Firoozbakhsh, Pejman. “Dast-Nivisht-i Qaṣīda-yi Fārsī az Hudūd-i sāl-i 400 AH” [Manuscript of a Persian Qaṣīda from about the Year 400/1007]. In Bi yād-i Īraj Afshār, edited by Jawād Basharī, vol. 2. Tehran: Duktur Maḥmūd Afshār, 1402/2024, pp. 661-72, available online.
Firoozbakhsh, Pejman. “A Panegyric Poem”. The Invisible East Blog, 12 December 2022 (in Persian).
Shaked, Shaul. “Yima in a Newly Discovered Manuscript”. In Arj-e-Xirad: Papers in Honour of Professor Djalal Khaleghi-Motlagh, edited by F. Aslani and M. Pourtaghi. Tehran: Morvarid, 1396/2018, pp. 21–28 (English section).
Yastrebova, Olga. “A Panegyric Poem dedicated to Abū al-Ḥasan Siman-Tov”. In Life in Medieval Khorasan: A Genizah from the National Library of Israel. Exhibition Catalogue. St Petersburg, 2019, pp. 40-47, 132-5.
Zeini, Arash. “Interreligious Dialogue in Medieval Bamiyan”. The Invisible East Blog, February 2023.
محمد یونیس طغیان ساکایی « نوروز در شاهنامه فردوسی: https://8am.media/fa/nowruz-in-ferdowsi-shahnameh/
Saliba, G. (2025, March 12). al-Bīrūnī. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/biography/al-Biruni
