عبدالله احمدی
پاسخ به این پرسش‌ها که فعال مدنی کیست، چه نقشی در جامعه ایفا می‌کند و یا باید ایفا کند؟ دشوار است. تا اکنون به این پرسش پاسخ قاطع و همه‌شمول ارایه نشده است.
از آغاز دهه دموکراسی تا اکنون مقاله‌ها و نوشته‌های زیادی برای پاسخ به این پرسش‌ها نوشته و منتشر شده است. همچنین کارگاه‌های آموزشی، سمینارها و کنفرانس‌های زیادی در سطح ملی و بین‌المللی درباره اهمیت و نقش جامعه مدنی و فعال مدنی برگزار شده، ولی تا حال پاسخ یک دست و قناعت‌بخشی برای تعریف جامعه مدنی و نقش فعال مدنی داده نشده است.
به عبارت دیگر، مساله فعال مدنی و نقش آن هنوز هم به صورت یک معما در ذهن اکثر شهروندان باقی مانده است. هر یک از شهروندان تصور جداگانۀ از جامعه مدنی و فعال مدنی در ذهن دارند.
این گونه پرسش‌ها که فعال مدنی کیست و چه نقشی در جامعه دارد؟ در دنیای آکادمیک به «پرسش‌های دشوار» شهرت دارند. پرسش‌هایی که فاقد پاسخ قطعی و جهان‌شمول هستند. پاسخ‌های داده شده، نظریههای شخصی افراد محسوب می‌شوند و راهی برای رد و اثبات قاطع آن‌ها نیست: فعال مدنی کیست؟ فعال مدنی «واقعی» کدام است؟ چه نقشی در جامعه دارد، یا باید ایفا کند؟ چه رابطه‌یی با ساختار قدرت (نهادهای رسمی، احزاب، سازمان‌ها و …) دارد، و یا باید داشته باشد؟ آیا باید جامعه مدنی و فعال مدنی را جدی گرفت؟ آیا فعال مدنی به حقایقی پی برده است که عموم مردم از آن بی‌خبرند؟ اگر چنین است، چگونه و از چه راه‌هایی به چنین حقیقتی پی برده‌اند؟ آیا فعال مدنی بودن یک حرفه است؟ در این صورت این حرفه در خدمت چه گروه و یا دسته‌یی قرار دارد؟ چه نقش یا نقش‌هایی بر دوش دارد، و او نماینده چه چیزی است؟
با وجود دشواری ارایه پاسخ به پرسش‌های مطرح شده به جرات می‌توان گفت که فعال مدنی شهروند آگاه و مسوولی است که در مورد واقعات زندگی اطرافش واکنش نشان می‌دهد. عملکردهایش بیشتر بر اساس منافع عمومی و استوار بر عدالت، حقوق بشر ارزش‌های انسانی و جهان‌شمول است.
به صورت بالقوه تمامی شهروندان فعال مدنی هستند و می‌توانند فعال مدنی باشند. هر شهروند که به خاطر منافع عمومی بدون درنظرداشت منافع شخصی و یا گروهی عمل نماید فعال مدنی است. این فعالیت مدنی می‌تواند شرکت در یک تظاهرات مسالمت‌آمیز، نوشتن مقاله در روزنامه، حضور در میزگرد رسانه‌یی، برگزاری نشست مطبوعاتی، پاک‌کاری خیابان‌های شهر، ترویج و گسترش فرهنگ حقوق بشر، مبارزه با فساد اداری، حفاظت از محیط زیست و کارهای دیگری که به نفع عموم جامعه را شامل شود.
عملکرد فعال مدنی بر اساس ارزش‌های قابل قبول جهانی استوار بر مدنیت و حقوق انسان‌ها بنا شده است. این ارزش‌ها شامل حقوق بشر، کرامت انسانی، عدالت، صلح، هم‌دیگرپذیری، محیط زیست سالم و … است. عملکرد قومی، قبیله‌یی، زبانی، نژادی، مذهبی، منطقه‌یی و گروهی شامل فعالیت مدنی نیست. فعال مدنی برای کسب قدرت و حمایت از گروه سیاسی خاص عمل نمی‌کند و عملکردش برای منافع عمومی و داوطلبانه است.
فعال مدنی واقعی شهروندی است که بدون درنظرداشت منافع شخصی اقدام به فعالیت مدنی می‌نماید. فعال مدنی واقعی اجازه نمی‌دهد که باورهای مذهبی، قومی و زبانی در قضاوت و عملکردش دخالت کند و باورهایش جهان‌شمول و ارزش‌محور است.
نقش فعال مدنی در جامعه نقش اصلاحی و آگاهی‌دهنده است. فعال مدنی نقش‌های زیادی از قبیل معلم، کارمند اداره دولتی، کارمند مؤسسه غیردولتی، استاد دانشگاه، کارگر شهرداری، روزنامه‌نگار، نویسنده، شاعر، نقاش، دانشجو، بازیگر سینما، عکاس و… در جامعه به عهده دارد.
به‌عبارت کلی، فعال مدنی یعنی فردی که در امور مربوط به منافع و مصالح عمومی جامعه دخالت می‌کند و از خود واکنش نشان می‌دهد. قطعا زورمندان جامعه، چنین دخالت و عملکردی را صددرصد تایید نخواهند کرد. به همین دلیل در «دموکراتیک»ترین کشورهای جهان، فعالیت‌های مدنی سانسور می‌شود.
فعال مدنی نمایندگی از افکار عمومی می‌کند و نماینده غیر رسمی مردم است. وقتی به خواسته‌های مردم از طریق وکلا و نماینده‌های‌شان توجه صورت نمی‌گیرد، فعال مدنی نقش نماینده و وکیل مردم را بازی می‌کند و صدای آن‌ها را میرساند. فعال مدنی نبض جامعه است و رابطه مستقیم و گسست‌ناپذیر با تمامی اقشار جامعه دارد.
جامعه مدنی و فعالان مدنی ظرفیت‌های قوی برای تغییر در یک جامعه هستند. به همین دلیل از طرف صاحبان قدرت جدی گرفته می‌شوند و تا حد امکان به خواست‌های‌شان اهمیت می‌دهند. فعالیت مدنی یک حرفه و شغل رسمی نیست و هر شهروند کشور جدای از وظیفه رسمیاش، می‌تواند فعال مدنی باشد.
کسانی هستند که به خاطر فعالیت‌های مدنی، از طریق پروژه‌ها حقوق و امتیازاتی نیز دارند که به این‌ها فعالان مدنی حرفه‌یی می‌گویند. در واقع فعال مدنی واقعی همان فعال آماتور است که به صورت داوطلبانه و بدون امتیاز مادی و با هدف منافع عمومی فعالیت مدنی انجام می‌دهد. بسیاری از احزاب، گروه‌های سیاسی و حتا دولت به خاطر اهمیت و جایگاه فعالیت مدنی به نام جامعه مدنی فعالیت‌هایی را انجام می‌دهند تا افکار عمومی را به نفع خودشان تغییر دهند.
هر شهروند که به ارزش‌های مدنی و انسانی باورمند باشد و در راستای منافع عمومی اقدام کند، یک فعال مدنی است. فعال مدنی و فعالیت مدنی به هیچ وجه محدود به افراد و سازمان‌های خاص نیست. استفاده از نام جامعه مدنی در راستای اهداف سیاسی احزاب، گروه‌های قومی، زبانی و مذهبی، فریب دادنِ افکار عمومی و توهین به شعور جمعی جامعه است.
جامعه مدنی و فعالان مدنی به عنوان رکن چهارم قدرت در یک جامعه دموکراتیک محسوب می‌شوند و اکثر مردم اعتماد به فعالیت و کارکرد مدنی دارند.
گسترش فعالیت‌های مدنی به تقویت دموکراسی، حاکمیت قانون، مبارزه با فساد، تحقق حقوق بشر و آوردن صلح کمک می‌کند. فعالان مدنی پتانسیل قوی برای تغییر در یک جامعه محسوب می‌شوند و همیشه نقششان در همه فرایندها جدی گرفته می‌شود.
به نظر من فعال مدنی کسیست که به دور از همه دغدغه های قومی، وابستگی حزبی، زبانی، نژادی و حتا مذهبی و عقیدتی فعالیت های همه شمول را برای جامعه یی خویش ارایه فرماید و جهت تامین حقوق حقه یی شهروندان و باشندگانِ آن محل از هیچگونه سعی و تلاشِ دریغ نورزد. فعال مدنی باید که شخصیت آگاه از تمام مسایل روزمره و زندگی مردم باشد. فعال مدنی شخصیت بدور از تعصب و تنگ نظری باشد. فعالیت های مدنی وقتی نهادینه میگردند و تحقق میابند که فعالین مدنی در گروه دیگران نچرخیده و اعمال خویش را مستقلانه و در پیوند به نیازهای مردم ادامه دهند.