لعل‌محمد لامع، دانشجوی دکتورای روابط بین‌الملل
ویروس کرونا (کوید۱۹) در ماه دسامبر ۲۰۱۹ از شهر ووهان چین آغاز شد؛ در مدت کوتاهی در نقاط مختلف دنیا گسترش پیدا کرد و از طرف سازمان صحی جهانی، به‌عنوان یک مرض همه‌گیر اعلان گردید. در تاریخ ۷ اپریل تعداد مبتلایان به بیش از یک ملیون‌و۴۲۱هزارو ۴۴۳نفر رسید و تعداد ۸۱۶۵۹ نفر جانشان را از دست دادند.
دانشمندان و متخصصان معتقدند که جهان پس از کرونا دیگر مانند قبل نخواهد بود. از تجارت تا سیاست و روابط فردی همه دگرگون خواهد شد و برگشت آن به دوره قبل از ویروس کرونا، به این زودی‌ها امکان‌پذیر نخواهد بود.
از جمله این تغییرات، در روزهای آغاز گسترش این ویروس، خیلی از عرف‌های دیپلماتیک دگرگون شدند. رهبران بدون دست‌دادن به‌هم، سلام تقدیم می‌کنند که در مورد این رفتار می‌شود اصطلاح «دیپلوماسی مجازی» را به‌کار برد. متخصصان معتقدند سلام دادن بدون تماس دست، برگزاری کنفرانس‌ها از طریق ویدیوکنفرانس و… در حقیقت دیپلوماسی مجازی را به‌میان آورده است.
امروز که ویروس کرونا به یک تهدید جهانی تبدیل شده، هر کشور تدابیر شدید برای مبارزه با این پدیده گرفته است. در بعضی از کشورها که این ویروس بیشتر شیوع پیدا نموده، تقریبا روند عادی زندگی دچار وقفه شده است.
اجلاس بین‌المللی، کنگره‌ها، بازدیدهای فرهنگی و توریستی، جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها و مسابقات ورزشی تقریبا همه لغو شده است. تماس روسای دولت‌ها و ملاقات‌های دیپلماتیک از طریق وسایل دیجیتالی انجام می‌شود. تعداد کسانی که دید منفی نسبت به جهانی شدن دارند، بیشتر شده است. همچنین این تحولات باعث شده از خود بپرسیم: آیا به آخر جهانی‌شدن می‌رسیم؟
با وجودی که ویروس کرونا یک تهدید جهانی است، کشورها تدابیر ملی اتخاذ می‌کنند و همه در جستجوی چارۀ فردی، کشورشان هستند. اگر این بیماری همه‌گیر تا تابستان تحت کنترل قرار نگیرد، می‌تواند خیلی از عرف‌های دیپلماتیک به‌وجود آمده دوره پس از جنگ جهانی دوم را به خطر اندازد. همچنان برخی می‌ترسند که بحران ویروس، باعث ایجاد آتروفی دیپلماتیک شود. به این معنی که دیگر هم‌گرایی بین‌المللی، روابط وسیع بین دولت و تعاملات دیپلماتیک کوچک‌تر و محدودتر از گذشته شوند.
یکی از مفاهیم جدید که پس از آغاز شیوع ویروس کرونا وارد ادبیات سیاسی شد؛ دیپلوماسی ماسک است که اولین بار در ۱۱مارچ ۲۰۲۰ از طرف (Cheng Li and Ryan McElveen) به‌کار برده شد. نویسنده این مفهوم را برای ارسال تعدادی ماسک از جاپان به چین به‌کار برد که چگونه دشمنی تاریخی بین این دو کشور را به همکاری تبدیل کرد.
در زمانی که شیوع ویروس کرونا تقریبا تمامی بازیگران سیستم بین‌المللی را متاثر ساخت، کمک لوازم بهداشتی کشورها به‌همدیگر، مورد توجه قرار گرفت که نوع دیگری از دیپلوماسی را به نمایش گذاشته است.
برخی کشورها از جمله چین و ترکیه، به کشورهای ایتالیا و اسپانیا که امروز به مرکز تجمع ویروس کرونا مبدل شده؛ کمک‌های بهداشتی نمودند، در حالی‌که سایر اعضای اتحادیه اروپا چنین همکاری با این کشورها نکرده بودند.
چین بعد از اینکه گسترش ویروس کرونا را به کنترل خود درآورد؛ به سایر کشورهایی که از این ویروس متاثر شده بودند، لوازم بهداشتی کمک کرد. یکی از علل تشدید کمک‌های چین به دیگر کشورها، این می‌تواند باشد که دونالد ترمپ، رییس‌جمهوری امریکا در ۱۷مارچ در توییتی از ویروس کرونا به‌عنوان ویروس چین نام برد؛ این توییت، خشم دولت چین را برانگیخت. چون باعث شد بدبینی‌ها نسبت به چین آغاز شود و دید مردم نسبت به این کشور تغییر کند. این موضوع باعث خسارت غیر قابل جبرانی برای این کشور می‌شد.
کنترل ویروس در چین برای این حکومت فرصتی مهیا ساخت و توانست برای ایتالیا، اسپانیا، عراق، کامبوج، فیلیپین، چک، اسلواکی، مجارستان، لهستان و صربستان و سایر کشورها ماسک، لوازم حفاظتی شخصی، لوازم پزشکی کمک کند. همچنین پرسنل صحی برای تعدادی از این کشورها نیز بفرستد.
هدف نخست چین این می‌تواند باشد که دید منفی به‌وجود آمده نسبت به چین را از بین ببرد و مخصوصا در قلب‌های مردم اروپای غربی برای خود جا باز کند. این کار ممکن است دید مردم نسبت به بی‌کیفیت بودن محصولات چین را تغییر بدهد؛ برعلاوه در جریان شیوع این ویروس و بعد از آن، جایگاه ویژه‌یی در بخش لوازم پزشکی برای چین باز شود.
هدف دوم، اقدامات چین می‌تواند دیدگاه تصمیم‌گیرندگان سیاسی در کشورهای مختلف را نسبت به چین عوض کند. قبل از شیوع ویروس کرونا کمک‌های چین به دیگر کشورها با یک سلسله شک و تردید‌ها نسبت به اهداف این دولت همراه بود ولی کمک‌های چین در این اوضاع، چین را به یک دولت قابل اعتماد تبدیل می‌کند.
هدف سوم، نشان دادن اینکه چین می‌تواند در موارد بحران جهانی نقش مهم و قابل حساب بازی کند و به یک قدرت بزرگ تبدیل شود. می‌دانید که برای مدت زیادی، بحث رقیب بودن و یا نبودن چین برای امریکا، یکی از بحث‌های داغ سیاسی بوده است.
با این وجود، انتقادها علیه چین تمام نشده است. بیشتر بنابر دلایل تعویق در اطلاع‌دهی درباره خطرات ویروس کرونا، سبب شدن به شیوع این ویروس در سایر کشورها، عدم شریک ساختن اطلاعات به‌طور مستقیم به سازمان صحی جهانی، سبب شدن به ضرر‌های خیلی بزرگ اقتصادی و بالاخره باعث جان باختن انسان‌های زیاد شدن، مورد انتقاد قرار می‌گیرد.
هرچند همکاری کشورها در موقع بحران انسانی ناشی از ویروس همه‌گیر کرونا را ناشی از حس انسانی بدانیم، چین در این مرحله با ارسال محموله‌های ماسک و سایر لوازم پزشکی در صدد تقویت قدرت نرم خود است.
ترکیه، با در نظر داشت اینکه اکنون خودش هم با ویروس کرونا در مبارزه است، به کشورهای دیگر نیز محموله‌های کمک‌های پزشکی فرستاده. به قول وزیر صحت ترکیه، ۸۸کشور درخواست کمک کرده‌اند که به ۱۳کشور پاسخ مثبت داده‌اند.
هفته قبل دولت ترکیه به کشورهای ایتالیا و اسپانیا محموله‌یی از ماسک و سایر لوازم بهداشتی فرستاد. نخست اینکه کمک‌ها بعد انسانی دارد، در کنار این اگر از بعد تجاری ببینیم نیز این کمک‌ها به ارسال نمونه قبل از فروش می‌ماند؛ یعنی در زمان بحران می‌شود گفت کمک و به‌دنبال آن تجارت.
اینکه دولت‌ها با ارسال ماسک و سایر لوازم پزشکی به دیگر کشورها در پی کدام اهداف دیگر است را زمان نشان خواهد داد؛ ولی بدون شک این عمل دولت‌ها در تقویت قدرت نرم و افزایش تجارت این کشورها نقش بارز و اساسی بازی می‌کند.
اتحادیۀ اروپا در مقابل ویروس کرونا ضعیف عمل کرد و اروپا و اسپانیا، به مرکز این ویروس مبدل شدند. این باعث شد اتحادیه اروپا از طرف بعضی از اعضایش مخصوصا ایتالیا، مورد پرسش و انتقاد قرار گیرد. انتقاد ایتالیا از اتحادیه اروپا باعث شد که رییس کمیسیون اروپا (Ursula von der Leyen) در اول اپریل با نوشتن یک مقاله، عدم همکاری به‌موقع اروپا با ایتالیا را پذیرفته و از این بابت عذرخواهی کند.
انگلا مرکل، نخست‌وزیر آلمان به‌تازگی در سخنرانی خود جمله «بیشتر اروپا، اروپای قوی‌تر وبا عملکردی بهتر» را به‌کار برد. در حقیقت از این سخن مرکل برداشت می‌شود که اتحادیه اروپا به یک دگرگونی جدی نیاز دارد؛ مانند اتحادیه اروپا، سایر سازمان‌های منطقه‌یی و بین‌المللی نیز اول مورد پرسش جدی قرار خواهند گرفت و به‌دنبال آن دچار تحول و دگرگونی خواهند شد.
دگرگونی در این سازمان‌ها از ترکیب اعضای سازمان گرفته تا نحوه فعالیت، شرایط، اهداف و سایر موضوعات. چنانچه یکی از اعضای پارلمان ایتالیا برای انتقاد از عدم همکاری اعضای اتحادیه اروپا با این کشور گفت: (نخست ویروس کرونا را تمام کنیم بعد درباره بودن در اتحادیه اروپا تصمیم خواهیم گرفت. اگر نیاز شد بدون اینکه سپاسگزاری کنیم، خداحافظی خواهیم کرد.)
رونالد نویمان ، سفیر پیشین امریکا که رییس آکادمی دیپلماسی امریکاست، می‌گوید: «این کار خیلی چیزها را سخت می‌کند.» «من فکر نمی‌کنم که کارهایی را که مردم می‌خواهند انجام دهند؛ متوقف شود، اما همه‌گیری ممکن است بهانه باشد نه علت. این یک بهانه بسیار مناسب برای مردم است که کارهایی را انجام دهند که نمی‌خواهند انجام دهند.»
مذاکرات صلح میان گروه طالبان و دولت افغانستان، مذاکرات بین شورشیان حوثی تحت حمایت ایران و دولت یمن و مذاکرات طولانی‌مدت و پایان یافتن جنگ سوریه، همه این‌ها ابتکارات دیپلماتیک است که به دلیل ویروس ممکن است به تعویق بیفتند.
با توجه به این تغییرات و دگرگونی در تعاملات دیپلماتیک و سیاست جهانی، افغانستان یکی از کشورهایی است که خیلی بیشتر متاثر خواهد شد. ضعف و نبود امکانات دولت افغانستان در مبارزه با ویروس کرونا چه وضعیتی را به‌بار خواهد آورد؛ بحث جداست، از تحولات منطقه‌یی و جهانی نیز ممکن است بیشترین آسیب متوجه این کشور باشد.
تاثیر فضای به‌وجود آمده ناشی از ویروس کرونا را می‌توان در دیپلوماسی امریکا در افغانستان حس کرد. تعلل در آغاز مذاکرات میان گروه طالبان و دولت افغانستان، تهدید‌های امریکا بر کاهش کمک‌های مالی و حتی خارج‌شدن تمام نیروهای امریکایی در عدم توافق میان سیاست‌مداران افغانستان و در کل طالبان و دولت افغانستان از رخدادهای مهم است که در سایه ویروس کرونا رخ می‌دهد.
