سنجش خواهروبرادرآزاری در شهر کابل:
۴۴٫۴درصد دختران در معرض آزارواذیت قرار گرفته‌اند
بخش نظرسنجی راه مدنیت: مطالعات انجام‌شده در دهه‌های اخیر بیانگر این موضوع است که آزار جسمی، ذهنی و جنسی کودک، به‌شدت با مشکلات روان‌شناختی سن کودک مرتبط است. (خضروی افلاک‌فر، ۱۳۷۵)
افسردگی، احساس گناه، سرزنش‌کردن خود، استرس پس از ضربه، ناسازگاری اجتماعی و احساس نداشتن امنیت، اجتناب از برقراری روابط صمیمانه، گوشه‌گیری و بیش‌فعالی همراه آزار و اذیت از آثار آن محسوب می‌شود. (زرگر و دیگران، ۱۳۸۵) برخلاف آزار جسمانی، آزار روانی اثری مشهود بر جسم کودک برجای نمی‌گذارد؛ اما آثار آن به‌مراتب عمیق‌تر و فاجعه‌آمیزتر است. (Lewis, 1996)
با توجه به آنچه در بالا اشاره شد، به‌منظور ارایۀ نظریۀ ساختاری خانواده و برجسته‌شدن نقش زیربنایی خواهری و برادری، پژوهش‌ها به‌سمت بررسی موضوعات روان‌شناختی و توجه به نقش دورۀ نوجوانی معطوف شده است (شلمزاری، ۱۳۹۷)؛ چراکه خواهر و برادر در تصمیم‌گیری‌های نوجوانانی در خصوص آینده (شغل و مکتب) قدرت معناداری دارند. (whiston & keller, 2004, p993)
از این جهت، تاریخچۀ این پژوهش گاهی در خصوص خواهر و برادر بیشتر بر نقش متغیرهای ساختاری (ترتیب تولد، فاصلۀ سنی و تعداد خواهر و برادر) در مقابل متغیرهای فرایند (کیفیت رابطه) متمرکز شده است (شلمزاری، ۱۳۹۷). چنانچه برخی از پژوهش‌ها برای تعیین نقش خواهر و برادر در دورۀ نوجوانی بر متغیرهای فرایندی رابطۀ خواهر و برادر توجه کرده‌اند (dekovic & duist, 2005/ stocker, burwell & briggs, 2000)؛ برای اینکه کیفیت ارتباط با خواهر یا برادر، عاملی در راستای سازگاری بیشتر در دورۀ نوجوانی، زمینۀ مهم در یادگیری و تحولات، موقعیت اجتماعی و شخصی و رویارویی کمتر با مشکلات روانی مطرح‌شده است. (شلمزاری، ۱۳۹۷)
در دهه‌های اخیر، پژوهش‌های خوبی در زمینۀ انواع سوءرفتار، به‌خصوص خشونت خانگی، انجام شده؛ اما کمتر کسی به مسالۀ خواهر و برادرآزاری توجه نشان داده است.
تشخیص خواهر و برادرآزاری روانی از دیگر انواع آزار بسیار دشوارتر است. علت دشواری، شناخت مرز میان چشم‌وهم‌چشمی معمولی پذیرفته‌شده و شروع آزار است؛ مانند توهین‌کردن، تمسخر، تهدید و عصبی‌کردن.
خواهر و برادرآزاری جسمی از مواردی است که به‌سادگی قابل رؤیت و تشخیص نبوده، شامل آسیب‌های عمدی آگاهانۀ لگدزدن، سیلی یا ضربۀ چاقو، شیشه و وسایل دیگر می‌شود. (نجفی ابرندآبادی و دیگران، ۱۳۹۳: ۶)
خواهر و برادرآزاری جنسی از مخفی‌ترین و پوشیده‌ترین نوع خواهر و برادرآزاری است؛ ولی به‌احتمال زیاد این نوع زنای با محارم (validity) بیش از دیگر گونه‌های خواهر و برادرآزاری رخ داده باشد که ممکن است سال‌ها مخفی بماند و مشخص نشود. خواهر و برادرآزاری جنسی مانند لمس، نوازش، تماس جنسی و عورت‌نمایی و روابط جنسی، با عنوان رفتاری با ماهیت جنسی تعریف می‌شود. (نجفی ابرندآبادی و دیگران، ۱۳۹۳: ۶)
پدیدۀ خواهر و برادرآزاری هرروز در حال گسترش است و افزایش این پدیده، بسته به‌شدت و مدت آزار در بلند‌مدت و کوتاه‌مدت، پیامد خواهد داشت. همچنین افغانستان از جملۀ معدود کشورهایی است که میزان بزه‌دیدگی اشخاص ناشی از جنگ، انتحار و انفجار و نیز خشونت فرهنگی، خشونت اجتماعی و ده‌ها خشونت دیگر در حال تحقق است. علاوه بر آن، میزان و افزایش خشونت خانگی و در رأس آن، خشونت علیه زنان و کودکان، از افراد پرشماری قربانی می‌گیرد.
خواهر و برادرآزاری یکی از خشونت‌هایی است که به‌دلیل کثرت و انبوه خشونت‌های فجیع، از نظر مردم و پژوهشگران علوم اجتماعی دورمانده است؛ در حالی که میزان و شدت خواهر و برادرآزاری در تمام سطوح خانواده و جامعۀ افغانستان، به‌صورت فراگیر در حال گسترش بوده و در کوتاه‌مدت و درازمدت پیامدهای ناگواری خواهد داشت.
فقدان منابع معتبر داخلی در افغانستان دربارۀ خواهر و برادرآزاری با نگاهی پیمایشی نشان‌دهندۀ اهمیت این موضوع است. در دورۀ نوجوانی، بحرانِ خواهر و برادرآزاری جسمی، جنسی و روانی، از مشکلات جدی در میان خانواده‌ها و فرزندان است و عواملی همانند تحصیلات، نحوۀ زندگی و درآمد والدین، قومیت، سن، اجتماع، مذهب و جنسیت، از جملۀ متغیرهایی است که در خصوص عوامل و میزان خواهر و برادرآزاری تأثیرگذار است؛ ازاین‌رو، با توجه به تأثیرگذاری متغیرهای فوق بر میزان خواهر و برادرآزاری و تأثیر فرهنگ خانوادۀ گسترده در افغانستان، مسالۀ خواهر و برادرآزاری به‌صورت مکرر اتفاق می‌افتد؛ ولی والدین از آن چشم می‌پوشند.
هدف این پژوهش ارایۀ تصوری دقیق از خشونت خانوادگی از نوع خواهر و برادرآزاری جسمی، روانی و جنسی در میان شهروندان شهر کابل است. دربارۀ این ناهنجاری، به‌گونه خبرنامه‌‌یی در رسانه‌ها و محافل رسمی و غیررسمی، مطالب و سخنانی دیده و شنیده می‌شود؛ اما دربارۀ پیامدهای آن تا هنوز مطالعه دقیق صورت نگرفته و پژوهش حاضر تا حدی خلای یادشده را رفع می‌کند و پرسش‌های مطرح‌شدۀ این پژوهش را پاسخ می‌دهد.
سیمای پاسخ‌گویان
ابتدا لازم است توضیحاتی دربارۀ مشخصات عمومی پاسخ‌گویان ارایه کنیم تا از طریق سیمای آماری آنان، اطلاعات کاملی به دست آید. در ادامه به نتایج مربوط به نگرش پاسخ‌گویان در ارتباط با هریک از متغیرها به‌گونۀ اساسی خواهیم پرداخت.
جمعیت آماری مورد مطالعه در میان پاسخ‌گویان، کوچک‌ترین فرد ۱۰سال و بزرگ‌ترین فرد ۲۰سال داشته است و میانگین سنی افراد ۱۶٫۶سال است. از میان پاسخ‌گویان بیشتر از ۵۰٫۵درصد جامعۀ آماری پژوهش را مردان و ۴۸٫۵درصد را زنان تشکیل داده‌اند و نیز ۱درصد افراد جنسیت خود را مشخص نکرده‌اند.
خانوارهای ساکن شهر کابل از نظر تعداد افراد خانوار به ترتیب زیر بودند: ۶درصد دونفره، ۳درصد سه‌نفره، ۶درصد چهارنفره، ۱۳٫۱درصد پنج‌نفره، ۷٫۵درصد شش‌نفره، ۸درصد هفت‌نفره، ۱۱٫۱درصد هشت‌نفره، ۲۳٫۱درصد نه‌نفره، ۵درصد ده‌نفره، 20/6درصد یازده‌نفره، ۷٫۵۵درصد دوازده‌نفره، ۳درصد سیزده‌نفره و بیشتر.
میزان سواد پدر خانواده از مجموع پاسخ‌گویان، ۵۶٫۱درصد سواد ابتدایی، ۳۱٫۷درصد دیپلم، ۷٫۹درصد لیسانس، ۲٫۶درصد ماستری و ۱٫۶درصد مدرک دکتورا بود.
تحصیلات مادر ۷۷٫۶درصد ابتدایی، ۱۵٫۵درصد دیپلم، ۶٫۹درصد دارای مدرک لیسانس بود. پدر خانواده ۴۷٫۲درصد بیکار و ۵۲٫۸درصد شاغل و مادر خانواده ۹۲٫۱درصد خانه‌دار و ۷٫۹درصد شاغل بودند.
از تمام جامعۀ آماری، ۹۳٫۴درصد والدین زندگی مشترک و ۴٫۶درصد والدین زندگی جدا را اختیار کرده بودند.
وضعیت اقتصادی بر اساس درآمد پاسخ‌گویان، ۶۰٫۹درصد اقتصاد ضعیف، ۲۰٫۶درصد متوسط و ۱۸٫۶درصد قوی بودند.
بررسی میزان خواهر و برادرآزاری
در بررسی متغیر اصلی، میزان خواهر و برادرآزاری در شهر کابل مطابق داده‌های آماری چنین بود: میانگین کلی میزان خواهر و برادرآزاری جسمی در میان خانواده‌ها ۱٫۶۲درصدِ میانگین و میزان میانگین کلی خواهر و برادرآزاری روانی ۲۶/۱درصدِ میانگین بود.
میزان میانگین کلی در خواهر و برادرآزاری جنسی ۱٫۰۲درصد میانگین بیان شده که این مساله بیانگر بیشترین میانگین کلی در میزان خواهر و برادرآزاری جسمی و کمترین میزان خواهر و برادرآزاری جنسی را در این پژوهش نشان می‌دهد.
همچنین میانگین گویه‌های خواهر و برادرآزاری جسمی به این شرح بود: تیله‌دادن یا پرتاپ‌کردن با میانگین ۱٫۵۶، خراشیدن پوست با میانگین ۱٫۶۹، دندان گرفتن با میانگین ۱٫۲۵، موی‌کشیدن با میانگین ۱٫۴۸، سیلی‌زدن با میانگین ۱٫۳۵، ضربه‌زدن و سوزاندن با میانگین ۱٫۰۵ و سایر خشونت‌ها با میانگین ۱٫۹۰.
میانگین گویه‌های روانی نیز بدین میزان بود: فحاشی با میانگین ۲، حسادت با میانگین ۱٫۴۲، تحقیر با میانگین ۱٫۶۲، تهدید فیزیکی با میانگین ۱٫۶۹ و عصبی‌کردن با میانگین ۱٫۶۱ و سایر خشونت‌ها با میانگین ۱٫۹۱.
در مقابل، کمترین میانگین را گویه‌های خواهر و برادرآزاری جنسی داشت: لمس‌کردن و نوازش جنسی با میانگین ۱٫۰۶ و روابط جنسی با میانگین ۱٫۰۰. (یکی از چالش‌هایی که محقق در این پژوهش با آن روبه‌رو بود، این بود که تمام پاسخ‌گویان به‌منظور حفظ عفت و برملانشدن اسرار شخصی، پرسش‌های خواهر و برادرآزاری را با کمال صداقت پاسخ نداده‌اند و این واقعیت، بر امکان خطای این پژوهش در سنجش میزان خواهر و برادرآزاری جنسی افزوده است.)
برای توصیف میانگین متغیرها و اطمینان از میزان شدت و تکرار دفعات از انواع خواهر و برادرآزاری و گویه‌های آن، مانند یک بار، دو و سه بار، چهار و پنج بار و بیش از پنچ بار استفاده شد که در جدول زیر آمده است:
اما دربارۀ میزان خواهر و برادرآزاری، گاهی آمار و نگرانی‌های شهروندان با هم منطبق است و در برخی حالت‌ها، میان آمار و خشونت خواهر و برادرآزاری انطباق دیده نمی‌شود. این تحقیق نشان می‌دهد که میان آنچه شهروندان نگرانی زیادی از میزان خواهر و برادرآزاری دارند و نتیجۀ پژوهش یکسان نیست و کمترین میزان خواهر و برادرآزاری را در میان آنان در جدول نشان می‌دهد:
بر اساس یافته‌های این پژوهش، خواهر و برادرآزاری روانی با بیشترین فراوانی به شرح زیر بوده است: ۷۴درصد هرگز، ۱٫۱۱درصد یک بار، ۱٫۷درصد دو و سه بار، ۰٫۶درصد چهار و پنج بار، ۰٫۲درصد بیش از پنج بار.
میزان خواهر و برادرآزاری از نوع جسمی برابری می‌کند با درصد فراوانی ۷۱درصد هرگز، ۱۰درصد یک بار، ۸٫۱درصد دو یا بیشتر از دو بار.
کمترین میزان اعلامی، خواهر و برادرآزاری جنسی بوده است با ۰٫۵درصد یک بار و ۰٫۸درصد دو یا بیش از دو بار.
همان گونه که در بالا اشاره شد، در میان پاسخ‌گویانی که خواهر و برادرآزاری را تجربه کرده و این موضوع را با دیگران در میان گذاشته‌اند، جسمی ۱۴درصد، روانی ۲۰درصد و جنسی ۲درصد است.
نتایج
در بخش یافته‌های پژوهش و متغیرهای مورد مطالعۀ این تحقیق، این پرسش مطرح می‌شود که آیا بین خواهر و برادرآزاری (جسمی، روانی و جنسی) و سن، جنسیت، تحصیلات، متغیر اقتصادی و سایر متغیرها رابطه‌‌یی وجود دارد؟ در ادامه بیشتر به این مساله خواهیم پرداخت:
جنس: میزان خواهر و برادرآزاری در میان گروه سنی این پژوهش متفاوت است: ۴۴٫۴درصد دختران در معرض آزار و اذیت خواهر و برادرآزاری قرار گرفته‌اند که آمار بیشتری را تشکیل می‌دهد. در مقابل، کمترین خواهر و برادرآزاری را در یک سال پسران تجربه کرده‌اند: ۳۰٫۳درصد.
با توجه به آنچه در بالا اشاره شد، این نتیجه خیلی نگران‌کننده است و مبین این امر است که خواهر و برادرآزاری متحمل‌شده از طرف پسران علیه دختران بیشتر است و به‌عنوان تأیید‌کنندۀ فرهنگ مردسالار حاکم در خانواده‌های افغانستان است.
سن: با توجه به آمارهای پژوهش، ۲۲٫۷درصد پسران و دخترانی که در معرض خشونت خواهر و برادرآزاری بوده‌اند، بین ۱۰ تا ۱۳سال داشتند که کمترین تعداد را تشکیل می‌دادند. فراوانی خواهر و برادرآزاری که در بین سنین ۱۳ تا ۱۶سال بودند، درصدی آن‌ها ۲۲٫۷درصد به دست آمده است.
شایان توجه است که بیشترین میزان خواهر و برادرآزاری در میان کودکان ۱۶سال به‌بالا بوده که درصدی آن‌ها ۵۴٫۴درصد است. معنای آن این است که گروه سنی ۱۰ تا ۱۳سال و ۱۳ تا ۱۶سال دچار خشونت خواهر و برادرآزاری نمی‌شوند؛ بل عواملی مانند سطح پایین سواد و نداشتن درکی از خشونت، باعث میزان اندک خواهر و برادرآزاری در این گروه سنی شده است.
تعداد فرزند: بیشترین کودکان قربانی خواهر و برادرآزاری (۴۰درصد) در این پژوهش، کودکانی هستند که بیشتر از ۶ تا ۱۲فرزند در یک خانواده زندگی می‌کردند و کمترین میزان (۱۰درصد) در خانواده‌هایی است که کمتر از دو فرزند داشتند. میزان خواهر و برادرآزاری در خانه‌هایی با ۲ تا ۴ فرزند، ۲۴درصد و از ۴ تا ۶فرزند، ۲۸درصد است.
تحصیل والدین: با توجه به جواب پاسخ‌گویان، بیشترین میزان خواهر و برادرآزاری در خانواده‌هایی است که میزان تحصیلات پدر ابتدایی (۴۱٫۵درصد)، دیپلم (۲۳٫۳درصد) و لیسانس (۴۰درصد) بوده و کمترین میزان خواهر و برادرآزاری در خانواده‌هایی اعلام شده که تحصیلات پدر ماستری و دکتورا بوده است.
همچنین بیشترین میزان خواهر و برادرآزاری (۳۷٫۹درصد) در خانواده‌هایی گزارش شده که تحصیلات مادر در سطح ابتدایی بوده است.
نکتۀ درخور توجه اینکه بیشترین میزان خشونت خواهر و برادرآزاری در خانواده‌هایی است که والدین تحصیلات عالی نداشته‌اند؛ بنابراین، بی‌سوادی والدین می‌تواند عامل اساسی برای بروز و جلوگیری از خواهر وبرادرآزاری در خانواده‌های شهروندان کابل محسوب شود.
شغل والدین: در پژوهش حاضر بیشترین میزان خواهر و برادرآزاری جسمی، روانی و جنسی در خانواده‌هایی است که پدر و مادر آنان بیکار است. درصدی فراوانی در خانوادۀ پدر شاغل ۳۴٫۴ درصد و بیکار ۳۶٫۶درصد است.
همچنین میزان خواهر و برادرآزاری در خانواده‌های مادر شاغل ۲۰درصد و بیکار ۳۷٫۶درصد بیان شده است. کمترین میزان خواهر و برادرآزاری در خانواده‌‌‌یی است که مادر و پدر شغل داشته‌اند.
درآمد: درآمد جمعیت آماری موضوع پژوهش بدین شرح گزارش شده است: ۳۷٫۸درصد والدین فاقد درآمد، ۴۸٫۱درصد ۵ تا ۱۰هزار افغانی، ۲۳٫۴درصد ۱۰ تا ۲۰هزار افغانی و ۱۶٫۷درصد از ۲۰هزار بیشتر درآمد داشته‌اند.
از طرفی، فقر به‌عنوان یکی از عوامل تعیین‌کنندۀ خشونت خانوادگی خود را نشان می‌دهد؛ چون بیش از ۶۳درصد خواهر و برادرآزاری در خانواده‌هایی دیده شده که درآمد آنان کمتر از ۲۰هزار افغانی (کمتر از ۳۰۰ دالر امریکایی) بوده است. با افزایش درآمد والدین میزان خواهر و برادرآزاری در خانواده‌ها کاهش چشم‌گیر را نشان می‌دهد. البته عوامل اقتصادی به‌تنهایی مهم نیست و عوامل دیگری هم می‌تواند نقش اساسی ایفا کند.
نتیجه‌گیری
مشاهدات نشان می‌دهد میزان خواهر و برادرآزاری هر روز در حال گسترش است و افزایش این پدیده، بسته به‌شدت و مدت آزار، در بلند‌مدت و کوتاه‌مدت پیامدهایی خواهد داشت. این نوع آزار می‌تواند سبب آسیب روانی و احتمال دچارشدن به بیمارهای مانند اضطراب، اختلال روانی، افسردگی، خودزنی و میل به خودکشی شود و چنین اماره و نشانه‌‌یی در کودکان (دختر و پسر) شهر کابل مشاهده می‌شود.
برای درمان آن متخصصان شیوه‌های فردی (فرد خواهر و برادر آزاردیده) و خانوادگی را در نظر دارند. همان گونه که اشاره شد، افغانستان از جملۀ معدود کشورهایی است که میزان بزه‌دیدگی اشخاص ناشی از جنگ، انتحار و انفجار، خشونت فرهنگی، خشونت اجتماعی و ده‌ها خشونت دیگر در حال تحقق است. علاوه بر این، خشونت‌های خانگی و در رأس آن خشونت علیه زنان و کودکان روبه‌افزایش است و از افراد پرشماری قربانی می‌گیرد.
خواهر و برادرآزاری یکی از گونه‌های خشونت است که به‌سبب کثرت و انبوه خشونت‌های فجیع، از نظر شهروندان و پژوهشگران علوم اجتماعی دورمانده است؛ در حالی که میزان و شدت خواهر و برادرآزاری (جسمی، روانی و جنسی) در تمام سطوح جامعه به‌صورت فراگیر در حال گسترش است و برای کودکان، جامعه و خانواده‌های شهر کابل پیامدهای ناگواری دارد. در پایان، توصیه می‌شود که در زمینۀ تحصیلات، آموزش و آگاهی خانواده و جامعه بیشتر تلاش شود تا پدیدۀ خواهر و برادرآزاری کاهش یابد و در نهایت به صفر برسد.
گروه تحقیق راه مدنیت
زیر نظر ضیا یوسفی؛ پژوهشگر ارشد
