آرشیف ملی مکان نگهداری میراث‌های فرهنگی مستند یا کتبی است. در آرشیف ملی می‌توان آثار تاریخی زیادی را مشاهده کرد. قدیمی‌ترین اثر آن یکی از فرمان‌های سلطان حسین بایقرا با قدامت 500 سال است.
تاریخ آرشیف ملی از زمان جمع‌آوری اسناد آغاز می‌شود که این تاریخ در افغانستان از زمان امیر امان‌الله خان آغاز شده است. اسناد و مدارک قدیمی اوایل در ارگ ریاست جمهوری نگهداری می‌شد که بعد از آن به موزیم ملی انتقال یافت و سپس تصمیم گرفته شد تا این اسناد در کتاب‌خانه عامه انتقال یابد.
بالاخره در سال 1352 تصمیم بر این شد که آرشیف ملی یک نهاد مستقل و جداگانه باشد. در سال 1356 آرشیف ملی در تعمیر فعلی مستقر شد و این تعمیر را به نام “آرشیف ملی” مسمی ساختند.
حدود 7500 نسخه قلمی، آثار خوش‌نویسی و تابلوهای میناتوری و بیش از 100 هزار اسناد دولتی که شامل فرمان‌های رسمی، بانک‌نوت‌ها و دعوت‌نامه‌ها می‌شود در آرشیف ملی موجود است.
در کنار اسناد کتبی می‌توان سامان‌آلات زینتی، میز و چوکی شاهان و الماری‌های قدیمی را مشاهده کرد. اسناد و مدارک اصلی قدیمی در جاهای محفوظ به نام مخزن نگهداری می‌شوند، اما مراجعان می‌توانند اسکن یا کاپی اسناد را در ویترین‌ها مشاهده نمایند و در صورت نیاز مراجعان می‌توانند با طی کردن یک سلسله مراحل قانونی به اسناد اصلی هم دست یابند. 33 کارمند برای حفظ و ترمیم آثار تاریخی و کمک به مراجعان در آرشیف ملی فعالیت می‌کنند.
مراجعان آرشیف ملی شامل دو گروه‌اند؛ گروه اول که متشکل از دانشجویان، دانش‌آموزان و مردم عادی هستند که برای دیدن آثار تاریخی می‌آیند و گروه دوم شامل محققان و پژوهشگران داخلی و خارجی می‌شوند.
آرشیف ملی سالانه به طور متوسط میزبان 5000 بازدیدکننده است که این تعداد تنها شامل اشخاصی است که برای مشاهده مدارک و اسناد قدیمی می‌آیند.
معصومه نظری؛ رییس آرشیف ملی در گفتگو با راه مدنیت اظهار داشت:« آسیب‌های مختلفی وجود دارد که باعث از بین رفتن مدارک قدیمی می‌شود که از جمله می‌توان آسیب‌های طبیعی، آتش‌سوزی‌ها، حشرات، رطوبت و دمای هوا را نام برد.»
به گفته خانم نظری، برای طولانی‌تر ساختن عمر این اسناد سیستم جلوگیری از آتش‌سوزی و سرقت‌های مسلحانه را ایجاد کرده و در تلاش است در سال‌های آینده وضعیت مخزن‌های نگهداری از این اسناد را استندرد بسازند.
مسوولان در آرشیف ملی در نظر دارند تا یک لابراتوار در بخش شناسایی و ترمیم امراض اوراق تاریخی ایجاد کنند.
خانم نظری با اشاره به اینکه وضعیت اسناد قدیمی خریداری‌شده یا اهدایی بسیار خراب است، گفت:« ما در تلاش هستیم که اسناد را ترمیم کنیم، اما امکانات کافی برای ترمیم آن‌ها وجود ندارد.»
خانم نظری تصریح کرد که برای حفاظت بیشتر از آثار تاریخی بخش دیجیتل‌سازی را فعال ساخته‌اند و از این طریق عکس و یا کاپی اسناد را در اختیار محققان قرار می‌دهند تا به اسناد آسیب بیشتری وارد نشود.
وی خاطرنشان ساخت:« آثاری خطی که بیش از 50 سال عمر داشته باشد، شامل اسناد قدیمی می‌شود و برای اسناد تاریخی در قانون 40 سال عمر ضرورت است.»
خانم نظری افزود که در آرشیف ملی اسنادی نگهداری می‌شوند که ارزش فرهنگی، تاریخی و تحقیقی داشته باشد.
وی از کمک‌های کشورهای خارجی به آرشیف ملی یاد کرده، گفت: در این اواخر کشور چک یک عدد بوک اسکنر پیشرفته، سیستم مانیتورینگ مخزن و سیستم تلیفون داخلی به آرشیف ملی کمک کرده است.
به گفته وی، وسایل و تجهیزاتی که در آرشیف ملی استفاده می‌شود، کامل تخصصی و پیشرفته است که در افغانستان پیدا نمی‌شود که آن‌ها را از کشورهای خارجی درخواست کرده‌اند.
وی تاکید کرد مردم باید برای شناخت بیشتر از تاریخ کشورشان با اسناد و شواهد به آرشیف ملی مراجعه کنند.
به گفته رییس آرشیف ملی، این آثار می‌تواند شامل عکس‌های قدیمی، نکاح‌نامه‌ها، تذکره‌های قدیمی و طلاق‌نامه‌های قدیمی باشند.
عبدالرشید عثمانی، آمر نسخه‌های خطی آرشیف ملی گفت:« آرشیف ملی افغانستان در سطح منطقه بی‌نظیر است و بسیاری از محققین و پژوهشگران به آرشیف ملی مراجعه می کنند.»
آقای عثمانی افزود که آثاری از قبل از اسلام در آرشیف ملی وجود ندارد، اما قدیمی‌ترین نسخه‌های ما چند جزء از قرآن شریف است که قدامتش به قرن اول هجری قمری می‌رسد که با خط کوفی روی پوست آهو نوشته شده است.
محمد عظیم، یکی از پژوهشگرانی است که برای تحقیق به آرشیف ملی مراجعه کرده، او در کشور فرانسه در مقطع ماستری در رشته روابط بین‌الملل درس می‌خواند و برای تهیه مواد مونوگرافش به آرشیف ملی آمده است.
او گفت: « موضوع مونوگرافم سفر اروپایی امیر امان‌الله خان است، می‌خواهم این سفر را از چند بعد ارزیابی کنم و به همین دلیل نیاز به اسناد و مدارک دارم.»
آرشیف ملی یکی از محدود مکان‌هایی است که در جنگ‌های چندین ساله افغانستان آسیب جدی ندیده و بخشی از تاریخ و اسناد را به درستی حفظ کرده است.
