امروزه با رشد و گسترش شهرهای جهان و بروز چالش‌های محیط زیست، برنامه‌ریزی و ساماندهی امکانات صحی اهمیت یافته است. از این رو مفهوم شهرهای سالم یعنی مشارکت اجتماعی افراد جامعه، مسوولان شهری، جامعه مدنی و تمام ذی‌نفعان به‌منظور بهبود وضعیت صحت، محیط زیست و کیفیت زندگی در شهرها مطرح شده است. به عقیده پژوهشگران، اگر شاخص‌های صحی شهر افزایش یابد و شهر تمیز باشد، آن شهر دل‌پذیرتر و سالم‌تر برای تعاملات اجتماعی شهروندانش خواهد بود.
طبق داده‌های سازمان ملل متحد چهارمیلیارد و ۵۰۰میلیون نفر از مردم جهان به دست‌شویی/تشناب تمیز دسترسی ندارند. قریب به یک‌میلیارد نفر از مردم جهان به دست‌شویی کاملا تمیز دسترسی ندارند و یک میلیارد دیگر از دست‌شویی استندرد محرومند. این آمار تکان‌دهنده صدمات سنگینی به صحت عمومی جهان وارد می‌کند. از طرفی باعث شده سطح زندگی و استندرد‌های مربوط به محیط زیست نیز در بسیاری از شهرها با مشکل مواجه گردد.
فقر و مریضی پیوند محکمی با یکدیگر دارند. قربانی اصلی، کشورهای فقیر در حال توسعه هستند؛ کشورهایی که با تخریب محیط شهری و افزایش نابرابری‌های صحی، اجتماعی و اقتصادی در مقیاس وسیع بین ساکنان خود روبه‌رو بوده و باشندگان آن مستعد مریضی‌هایی همچون سل، ملریا، اسهال خونی و… می‌باشند.
به تلگرام راه مدنیت بپیوندید
به گزارش یونیسف سالانه یک‌و‌نیم میلیون کودک به‌علت عدم دسترسی به دست‌شویی، به انواع مریضی‌ها مبتلا می‌شوند. تعداد افرادی که به‌علت مریضی‌های ناشی از عدم دسترسی به دست‌شویی می‌میرند بیش‌تر از کشته‌شدگان مریضی‌های ملریا و سرخکان است.
در سال۲۰۱۰ تنها ۷درصد شهروندان افغانستان به دست‌شویی استندرد شخصی دسترسی داشتند. درحالی که ۱۹درصد به تلوزیون دسترسی داشته‌اند. وضعیت در فضای عمومی بدتر است؛ گفته می‌شود به ازای هر ۷۲هزار شهروند تنها یک سرویس صحی عمومی وجود دارد. اگرچه اکثر شهروندان افغان به‌دلیل حس نا‌امنی، کثیفی و حس اضطرابی که از این دست‌شویی‌ها دارند هرگز از آن استفاده نمی‌کنند. در شهرهای بزرگ کسانی که نسبت به ارزش‌های اسلامی و مدنی بی‌تفاوتند، رو به دیوار نشسته و رفع حاجت می‌کنند.
در این شرایط دو سر باخت، شهروندانی که رواداری می‌کنند آزار اجتماعی و فرهنگی می‌ببینند و در آینده با مریضی‌های مربوط کلیوی و دستگاه ایمنی روبه‌رو خواهند شد.
طراحی شهرهای سالم
امروزه با رشد و گسترش شهرها جهان استفاده از خدمات عمومی افزایش یافته است. نتیجه این‌که در کشورهایی که مشارکت عمومی بالاست سرمایه‌گذاری روی خدمات شهری عمومی به صرفه محسوب می‌شود، ولی در کشورهایی که مردم تمایلی به رفتار گروهی و اجتماعی ندارند کیفیت خدمات کاهش می‌یابد. یکی از رویکردهای نوین توسعه پایدار، مقوله سلامت عمومی و مشارکت مردمی با محوریت شهر سالم است. سازمان صحت جهانی انسان سالم را انسانی می‌داند که هم از سلامت جسمی و هم از سلامت اجتماعی، معنوی و روحی برخوردار باشد.
سازمان جهانی صحت هدف اصلی شهرهای سالم را ارتقا سلامت شهرنشینان خصوصا شهروندان با درآمد پایین از طریق بهبود محیط زندگی آن‌ها و ارایه بهتر خدمات صحی، عنوان کرده است. در واقع می‌توان گفت، برای دست‌یافتن به بهبود صحت در شهرها که شامل مواردی همچون : بهبود ارایه خدمات صحی، حفظ محیط زیست و بهبود وضعیت اقتصادی، رشد جمعیتی، بهبود فکتورهای اجتماعی، آموزشی و افزایش آگاهی باشندگان شهرهاست، برنامه شهر سالم یک فرصت خوب برای بهبود تمام عوامل موثر بر سلامت ساکنین است.
یک شهر سالم محیطی امن است که مردم می‌توانند با عقاید، آداب و رسوم و سبک زندگی خود به راحتی زندگی کنند و یک ناحیه شهری است که هدف آن حفظ و ارتقا محیط طبیعی و فرهنگ اجتماعی و توانمندسازی مردم برای حمایت یکدیگر از طریق بهبود ظرفیت‌های بالقوه برای ارتقا سلامت خویش است.
موانع ایجاد شهر سالم
الف) زیرساخت مدنی: دست‌شویی‌های عمومی، مکان‌های عمومی یا هر چیز عمومی دیگر؛ واضح است که مردم تنها وقتی دست به مشارکت سازنده می‌زنند که ثمره آن را چشیده باشند. شبکه اجتماعی قوی کمک می‌کند مردم در گروه‌های ارزشی به شکوفایی برسند. در این راستا شهرهای سالم و موفق دایما کوشیده‌‌اند شهروندان‌شان را از نظر دانش و فرهنگ شهرنشینی رهنمون سازند.
ب) طراحی و برنامه‌ریزی کالبدی: نبود طرح کالبدی از پیش اندیشیده شده از رایج‌ترین مشکلات شهرنشینی در کشور ماست. وقتی شهری بدون در نظر گرفتن زمینه طبیعی و زیرساخت‌های صحی مانند سیستم‌های فاضلاب و دست‌شویی‌های عمومی طرح‌ریزی شود، ایجاد دوباره این تسهیلات بسیار دشوارتر است. از طرفی تراکم غیرطبیعی بر محیط زیست و ارایه خدمات، فشار وارد می‌کند بنابراین در ساخت و سازهای شهری ترکیب اطلاعات طبیعی مانند زمین‌شناسی با صحت عامه به‌کار گرفته شود.
ج) سیاست شهری: حکومت محلی یا شاروالی‌ها ممکن است خود مانعی برای ایجاد شهر سالم باشند. شاروالی ممکن است مایل به ایجاد دست‌شویی صحی در سکونت‌گاه‌های غیررسمی، مراکز فرسوده شهری و محله‌های فقیرنشین نباشد. برای مثال ماسترپلان سابق شهر کابل در زمینه دست‌شویی‌های عمومی این شهر مطالعات موفقی داشت، اما متاسفانه مدیران شهری هرگز به آن عمل نکردند. مشکل جدی زمانی به‌وجود می‌آید که ادارات دولتی خود در آلوده کردن محیط سهم داشته باشند.
د) اقتصاد شهری: ساختن امکانات، هزینه‌بردار است. زهکشی برای دفع مجاز فاضلاب و فضولات، فراهم ساختن آب پاک و سالم، ایجاد امنیت اجتماعی و … نشان می‌دهد که خدمات صحی شهری نسبت به دیگر سازه‌ها همیشه هزینه‌های بیش‌تری داشته‌اند. در طرح و برنامه‌ریزی محلی باید جهت‌گیری کلی فرایند را به‌سوی گرایشات، خواست‌ها و منافع در جهت بیش‌ترین سود برد. ایجاد یک دست‌شویی عمومی در نقطه‌یی دورافتاده کمکی به ارتقای کیفیت صحی نمی‌کند.
نتیجه‌گیری
افزایش جمعیت شهری در کشور، مسایل و مشکلات اجتماعی و محیط زیست متعددی به‌همراه داشته است. مشکلاتی چون فقر شهری، آلودگی محیط زیست نظیر آلودگی هوا، آلودگی آب، افزایش فاضلاب شهری، آلودگی خاک شهری ناشی از مواد زاید شهری و صنعتی، نبود تسهیلات صحی، کمبود منابع آب آشامیدنی، گسترش حاشیه‌نشینی و سکونت‌گاه‌های غیر رسمی برخی از مشکلات برخاسته از توسعه شتابان شهرنشینی است.
در این رابطه دیدگاه‌ها و نظریه‌های مختلفی در خصوص مسایل شهری و شاخص‌های شهر سالم بیان شده است که از گستردگی قابل توجهی در ابعاد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی ، کالبدی و محیط زیستی برخوردار است. به‌طور کلی، همه آن‌ها موفقیت پروژه شهر سالم را مشارکت مردم در طرح، همکاری نهادهای شهری با یکدیگر، مشارکت‌های بین بخشی و حمایت‌های بالقوه و بالفعل جامعه می‌دانند و به کاهش فشار بر روی محیط زیست و منابع طبیعی تاکید دارند. این اصول و قانونمندی‌ها بیانگر پیوند تنگاتنگ میان شاخص‌های شهر سالم و کالبد و عملکرد بافت شهری است و لزوم رویکرد جدیدی در توسعه پایدار شهری با محوریت شهر سالم را نشان می‌دهد. لذا ایده شهر سالم به‌دلیل مقبولیت در سطح بین‌المللی و بهره‌مندی از بنیان‌های علمی و عملی در این زمینه ره‌یافت ارزشمندی برای دستیابی شهرهای افغانستان به توسعه پایدار شهری به‌شمار می‌رود.
محمدامین بیانی وعبدالعظیم خاوری
