معرف تیاتر امریکایی به جامعۀ تیاتری افغانستان
دکتور گل‌احمد یما؛ فول پروفیسور در استراتیژیک لیدرشیپ کالج
روز پنج‌شنبه ۲۴ میزان، در مراسم فاتحه‌خوانی هنرمند توانای کشور، ستار جفایی، دراماتیست و دایرکتر نام‌دار افغانستان اشتراک کردم که در ۷اکتوبر در شهر نیویارک جان سپرده بود.
من ستار جفایی را هنرمند ورزیدۀ تیاتر کشور می‌دانستم. او در سال‌‌هایی که به کار تیاتر در کابل مشغول بود، هربار که یک اثرش روی صحنه می‌آمد؛ با استقبال پرشور علاقمندان مواجه می‌شد.
او در سال‌‌های اخیر زندگی‌اش از عرصۀ تیاتر دور بود و حتی به گفتۀ دوستانش در رشتۀ انجنیری در امریکا آموزش دید و در آن عرصه مشغول بود. همچنان گفته می‌شود که یکی از مشغولیت‌های هنری و فرهنگی‌اش در دهه‌‌های پایانی عمرش، جمع‌آوری آثار عتیقه و تهیه و نمایش آن در خانه‌اش بوده است.
فعالیت‌های هنری ستار جفایی با به صحنه کشیدن ادبیات دراماتیک تیاتر ملی افغانستان و تیاتر ملی ایالات متحدۀ امریکا در کابل تشخص پیدا کرده‌است.
تیاتر در افغانستان به طور ابتدایی در زمان امان‌الله خان آغاز شد و با کوشش‌های شخصیت‌های نام‌دار کشور چون استاد سلجوقی، سیاست‌مدار، نویسنده توانا پژواک، نقاش و درام‌نویس پرمایه استاد برشنا و دیگران به‌خصوص استاد رشید لطیفی پایه گرفت. هنرمندانی را که مرحوم لطیفی تربیه کرده بود؛ راه این استاد پرتلاش را ادامه دادند.
برای رونق گرفتن بیش‌تر تیاتر در افغانستان موسسات و هنرمندان کشور‌های مختلف از امریکا، اروپا و آسیا به افغانستان آمدند و برای تقویۀ ظرفیت هنری هنرمندان کشور با تدویر کورس‌های آموزشی و همکاری در نمایش‌های تیاتری و مددرسانی دراستفاده موثر از تکنالوژی جدید تیاتری و معرفی سبک‌های نو هنر تیاتر، سهم برجسته گرفتند.
در دهۀ پنجاه در بخش معرفی ادبیات دراماتیک یک اثر بسیار پرارزش تحت عنوان تاریخ تیاتر امریکا توسط دانشمند، ژورنالیست و مترجم پرقوت کشور، آقای عبدالحق واله ترجمه شد و برای نخستین‌بار یک ساختمان مدرن تحت نام کابل ننداری توسط آلمان در چمن حضوری افغانستان پایه‌گذاری گردید که یک مرحلۀ نوین در تاریخ تیاتر کشور محسوب می‌شود.
در پهلوی آن، عده‌یی از جوانان برای تحصیل به خارج فرستاده شدند. این عده از تحصیل‌کرده‌‌ها که قبل از رفتن به خارج نیز با تیاتر در ارتباط بودند از تیاتر افغانستان شناخت مقدماتی داشتند و بعد از برگشت توانستند، سبک‌های ویژه‌یی را در تیاتر افغانستان به وجود بیاورند.
در میان این سبک‌ها می‌توان به سبک‌های اثرگذار بر تیاتر افغانستان که مهم‌ترین آن‌ها متعلق به تحصیل‌کرده‌‌های موسسات کشور‌های فرانسه، شوروی وهند بود، اشاره کرد.
مرحوم محمدعلی رونق که تیاتر را با وسایل مدرن آشنا کرد؛ تحصیل‌کردۀ فرانسه بود. شوروی و کشور‌های هم‌پیمان آن، توسط چهره‌‌هایی چون حمید جلیا و احمدشاه علم اثر بسیار زیاد بر تیاتر افغانستان داشت.
هندوستان که فلم آن بسیار پیش در افغانستان تماشاگر داشت، عده‌یی را در آن کشور به تحصیل در رشتۀ سینما و تیاتر خواند که می‌توان از ستار جفایی و خان آقا سرور نام برد.
جفایی هنرمندی بود که سبک ویژه داشت. در آن زمان که سبک‌های تحصیل‌یافته‌‌های اتحاد شوروی مخصوصا تاجیکستان در تیاتر افغانستان نفوذ زیاد داشت، تبارز کردن سایر سبک‌ها در افغانستان بسیار مشکل بود. مگر اینکه کار‌ها با شیوۀ بسیار هنرمندانه همراه می‌بود.
سبک ستار جفایی که متاثر از ریالیزم انتقادی و موج نو در فرهنگ هنری هند بود، دربرابر ریالیزم اجتماعی که در سبک‌های تحصیل‌یافته‌‌های شوروی تبارز داشت؛ بسیار توانایی و ابتکار می‌خواست که مورد قبول قرار بگیرد و بینندگان را به خود جلب کند. او با «پیشکش کچری قروت» درمیان نام‌داران تیاتر کشور قرار گرفت.
سبک جفایی نه‌تنها توجه علاقمندان تیاتر ملی را به خود جلب کرد، بل مورد توجه تیاتر جهانی نیز قرار گرفت. تیاتر سبک امریکایی که در مرکز فرهنگی امریکا در کابل جایگاه خود را یافته بود و چنان که گفتیم از نظر تیوری هم‌گام با اثرات ژورنالیزم که توسط امریکایی‌ها مورد توجه خاص در افغانستان قرار گرفته بود و کورس‌های آن در آژانس باختر به طور موثر پیش می‌رفت و در دیپارتمنت ژورنالیزم، فاکولتۀ ادبیات موقعیت ویژه پیدا کرده بود؛ در درون تیاتر افغانستان تشخص پیدا کرد.
همچنان قبلا ادیتوریم پوهنتون به همکاری ایالات متحدۀ امریکا ساخته شده بود؛ این ادیتوریم با تدویر نمایش‌ها در گسترش تیاتر نقش داشت.
من در آنجا درسال ۱۳۵۴ که صنف اول پوهنزی ادبیات بودم، نخستین تجربۀ تیاتری خود را تحت نظر مرحوم پو‌هاند الهام و با همکاری نقاش و هنرمند شهیر کشور، محمد اسراییل رویا و محصلان ادبیات، مخصوصا صایب جان شکیب یکی از بازیگران معروف تیاتر و احد عزیززاده از اعضای درام‌های رادیو، حلیم تنویر، نویسنده و ژورنالیست کشور، لطیف بهاند، نویسنده و سفیر افغانستان در روسیه، ثریا ویدی، گویندۀ توانا و باوری، چهرۀ فرهنگی و با مشورت بازیگر و دایرکتر معروف کشور، مرحوم عزیزالله هدف، راه‌اندازی کردم.
در آن سال‌ها جفایی که در تیاتر افغانستان شناخته شده بود؛ به زودی توسط تیاتر مرکز فرهنگی امریکا فعالیت‌های گسترده‌یی راه‌اندازی کرده بود.
تیاتر مرکز فرهنگی امریکا با فعالیت‌های هنرمندانۀ جفایی توانست در میان تیاتر ملی یک روند تیاتر مدرن جهانی را با ترجمه‌‌هایی از تیاترهای معروف امریکا و بازیگری و دایرکت افغان‌ها از جمله ستار جفایی در کابل راه‌اندازی نماید.
امروز می‌توان جایگاه ستار جفایی را به‌حیث معرفی‌کنندۀ تیاتر امریکایی در جامعۀ تیاتری افغانستان مشخص کرد که کارش متاثر از سبک ریالیزم انتقادی شایع درهند و جریان‌های موج نو ملهم از سینما و تیاتر هندی آن‌وقت و تجربیات تیاتر ملی افغانستان بود.
