عملیات آزادسازی موصل با موفقیت در حال اجراست. با آزاد شدن موصل که در واقع مرکز اصلی تجمع گروه داعش است، این سوال مهم شکل می‌گیرد که سرانجام داعش چه خواهد شد؟ آیا داعش به پایان کار خود رسیده است؟
از آنجا که ممکن است مسیر داعش به سمت سوریه توسط روسیه بسته شود، زنگ خطر داعش در افغانستان نیز به صدا درآمده است؛ زیرا ممکن است این گروه افغانستان را به‌حیث بستر تداوم حیات خود انتخاب کند؛ موضوعی که ماههاست مورد گمانه‌زنی برخیها قرار دارد. اظهار نظر معاون اول ریاست جمهوری از احتمال حضور 7500 عضو داعش در ولایتهای شمالی نیز اشاره به این حقیقت تلخ است؛ اما برخی دیگر شکست داعش در عراق را پایان این گروه تروریستی تلقی می‌کنند.
حقیقت این است که داعش جدا از اینکه توانست از یک فرصت استثنایی در سوریه و عراق استفاده کند و خلافت اسلامی خود را تشکیل دهد، صاحب تفکر احیای خلافت است که یک ایدیالوژی سابقهدار سنتی به حساب میآید.
بنابراین، هرچند ممکن است شکست داعش در عراق، به نوعی پایان عمر این گروه را در خاورمیانه رقم بزند، ولی اندیشۀ خلافت همچنان تداوم خواهد داشت و ممکن است تفکر داعش به مکانهای دیگری همچون لیبیا، سومالیا، یمن، پاکستان، افغانستان و آسیای مرکزی منتقل شود و حتا ممکن است داعش تغییر اسم دهد، چنانکه داعش قبل از اعلام خلافت توسط ابوبکر بغدادی، جزیی از سازمان القاعده محسوب میشد و بعد به داعش تغییر نام داد.
از این رو، وقتی مبارزۀ موصل و پیروزی عراق مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، این نکته را مد نظر قرار داد که تفکر داعش در منطقه ریشه دارد و شرایط خاص زمانی و مکانی باعث طرح آن شده است. بنابراین زوال و اضمحلال آن نیازمند زوال پایههای فکری آن میباشد. با این وجود، امکان گسترش نفوذ آن در افغانستان نیز ممکن است، هرچند لایههای سنتی و دینی کشور کمتر با این نوع اندیشه در سازگاری قرار داشته و نشان داده‌اند که جای پای این گروه در کشور چندان هم مستحکم نیست.
بنابراین، احتمال خوشبینانه این است که ممکن است با توجه به ایتلاف منطقه‌یی و جهانی که علیه داعش شکل گرفته این گروه دیگر نتواند جغرافیای تحت تصرف خود را حفظ کند؛ اما از لازمه‌های زوال این گروه و پایان خلافت آن در خاورمیانه این است که برخی از همفکران سنتی این گروه در سوریه و عراق بعد از سقوط داعش بتوانند در چارچوب قدرت جایگاه خود را پیدا کنند. در آن صورت است که این افراد از گروه داعش به‌حیث ابزار مخالفت استفاده نکرده و این گروه عقب‌نشینی کامل خواهد کرد. اما اگر انحصارطلبی در عراق و دمشق همچنان ادامه یابد، تفکر داعش مجددا امکان رشد پیدا خواهد کرد و طرفداران خاص خود را خواهد یافت. یعنی اگرچه در قالب داعش شکست بخورند اما در قالب گروههای دیگر ظهور و بروز خواهند یافت.
پرسش دیگر اما این است که آیا انتقال تفکر داعش به دیگر مناطق توام با انتقال نیروهای کنونی این گروه خواهد بود؟ برخی از آگاهان براین باورند که «نیروهای کنونی داعش چند ملیتی هستند که بخشی از آن‌ها اعراب، بخشی اوزبیک و تاجیک، و بخشی دیگر ایغورهای چین، چچنی، گرجی، پاکستانی، افغانستانی و حتا اروپایی هستند.» از این رو، احتمال دارد وقتی داعش در عراق و سوریه با شکست مواجه شود نیروهای قومی عرب آن به کشورهای عربی مانند لیبیا و سومالی منتقل شوند. اما درباره نیروهای دیگر نشانههایی وجود دارد که این نیروها به نام داعش در آسیای مرکزی خواهند رفت، چنانکه اکنون اوزبیکها و تاجیکها در سطوح بالای فرماندهی داعش حضور دارند.
با این وجود، مجموعه شرایط کنونی نشان میدهد که بخشی مهمی از نیروهای داعش بعد از شکست در عراق و سوریه نمی‌توانند سرزمینی در اختیار داشته باشند اما میتوانند نیروهای خود را جابه‌جا کنند.
در مجموع می توان گفت داعش با شکست در خاورمیانه اگرچه تضعیف خواهد شد اما تفکر این گروه (تفکر خلافت اسلامی) از بین نخواهد رفت و می‌تواند طرفداران خاص خود را داشته باشد، اما قطعا داعش دیگر سرزمینی نخواهد داشت و به این سادگی نخواهد توانست سرزمینی را به‌دست آورد.
