پوهیالی لمری خارن سید حیات‌الله اشرفی
مقدمه
حق و تکلیف، دو عنصر شخصیت انسان است که هر مرد و زنی از آن بهره‌مند است و هر شخصی از نظر قانون، شرع و عرف طرف آن محسوب می‌شود؛ با عقد نکاح صحیح و رعایت تمام شرایط معتبر شرعی و قانونی بین زن و مرد، حقوق و تکالیفی ایجاد می‌شود که رعایت آن برای ثبات نظام خانواده و پایداری رابطه عاطفی و احساسی تأثیر عمیق و اساسی دارد که آن را آثار نکاح می‌گویند.
بخشی از آثار نکاح به امور مالی و بخش دیگر به حقوق غیرمالی مرتبط به حمایت‌های حیثیتی و محافظتی زن مرتبط است.
از میان حقوق زوجین نسبت به هم، حقوق غیرمالی در مقایسه با حقوق مالی از اهمیت و نقش بیشتری برخوردار است؛ اما متاسفانه با غفلت از این مهم، کمتر به آن پرداخته شده است. مهم‌تر این‌که منشأ و ریشه بسیاری اختلافات در خانواده میان زن و شوهر رعایت نکردن حقوق غیرمالی است.
حقوق غیرمالی، جوهری ناگسستنی از روان و فطرت انسان است که رشد و عدم رشد آن با چشم دیده نمی‌شود؛ ولی اثرات نیکو و پسندیده آن در شخصیت انسان متجلی می‌شود.
حقوق غیرمالی زوجه
حقوق غیرمالی، امتیازها و صلاحیت‌هایی برای رفع نیازمندی‌های عاطفی و اخلاقی انسان است و به مال و منافع تعلق نگرفته و با پول و مال قابل دادوستد نیست.
منظور از حقوق غیرمالی زنان، دسته‌یی از نیازهای مسلم آنان در زمینه‌های مختلف است که تداوم حیات و زندگی با کرامت و عزت آنان در گرو آن است و در صورت ضایع شدن آن، تعالی نفس، سلامت روان و صفای روحی زنان آسیب می‌بیند و آرامش و آسودگی جای خود را به بحران درونی و سقوط کرامت بیرونی می‌بخشد.
زن در خانواده افزون بر حقوق مالی، دارای حقوق غیرمالی زیر است:
حُسن معاشرت و رفتار مشروع
زنان موهبت خداوند متعال هستند که نزد همسرانشان به امانت گذاشته شده‌اند و حسن معاشرت، برخورد لفظی و عمل صحیح و محترمانه شوهر با آنان واجب است؛ زیرا نخستین حق غیرمالی که در اثر عقد ازدواج بر شوهر واجب می‌شود همانا حسن معاشرت زوج با زوجه‌اش است که زوج باید از حسن معاشرت در برابر زوجه کار گرفته و با او رویه نیکو و پسندیده داشته باشد؛ زیرا خداوند متعال در این مورد فرموده است: «با زنان به طور شایسته معاشرت کنید» (ترجمه: النساء:۱۹).
پیامبر (ص) نیز در این باره فرمود است: «بهترین شما کسانی هستند که با زن و فرزندان خود بهترین رفتار را داشته باشند، من برای خانواده‌ام از همه شما بهترم.»
از مظاهر و مصادیق حسن معاشرت و رفتار خوب با زوجه این است که مرد در رفتار با زوجه‌اش از بهترین کلمات و پسندیده‌ترین کردار استفاده کند و به‌هیچ‌وجه بر اثر گفتار و کردار خود، او را آزار و اذیت نکند و به کرامت، حیثیت، شخصیت و منزلت وی بی‌احترامی نکند و با خشم برخورد نکند و نفقه‌اش را در حد توان تأمین و از بخل پرهیز کند و در حضور وی از زنان دیگر توصیف و تمجید نکند.
محافظت از کرامت انسانی
زن و مرد در خانواده کامل‌کننده شخصیت همدیگرند. خدشه‌دار شدن شخصیت یکی بر دیگری تأثیر مستقیم می‌گذارد. مرد نسبت به زن معمولاً از توانایی جسمی و ارادی بیشتر برخوردار است؛ بنابراین بر مرد لازم تا با پاسداری از حرمت، عزت و کرامت زن (شریک زندگی خویش)، با هر چیزی که باعث کاهش منزلت خانواده می‌شود، مقابله کند.
مرد مکلف است به زن خود احترام بگذارد و از هرگونه گفتار و کرداری که موجب ناراحتی وی می‌شود پرهیز کند؛ زیرا زنان دارای حرمت و کرامت‌اند و نباید همانند خدمتکاران با آن‌ها برخورد شود و تنها با لذت‌های جسمی به آن‌ها نگاه شود و این آدم‌های نااهل و ناآگاه‌اند که با زنان با بی‌حرمتی و استهزاء برخورد می‌کنند.
حق عدم آزار و اذیت و خشونت جسمی و روحی
عدم خشونت با زوجه توسط زوج یکی از حقوق غیرمالی زوجه محسوب می‌شود. زوج نباید باعث ضرر رساندن و آزار و اذیت زوجه خویش شود.
مرد نباید از کلمات زشت و رکیک که موجب لطمه وارد شدن به کرامت و حیثیت انسانی زن می‌شود استفاده کند و باید از خشونت فیزیکی با وی خودداری کند.
پیامبر بزرگ اسلام می‌فرماید: «حق زن شما بر شما آن است که هرگاه غذا صرف کردید به وی غذا بدهید و هرگاه لباس پوشیدید به وی نیز لباس بپوشانید و بر چهره و صورت وی سیلی نزنید، او را زشت و قبیح نسازید، از او کناره نگیرید و او را ترک نکنید مگر در خانه خود.»
قانون مدنی کشور درباره ضرر رساندن به زوجه در ماده ۱۸۳ خود چنین صراحت دارد: «هرگاه زوجه از معاشرت با زوج ضرر را ادعا کند که دوام معاشرت را در چنین حالت بین امثال زوجین غیرممکن گرداند، می‌تواند از محکمه مطالبه تفریق نماید».
رعایت قسم و عدالت در حالت تعدد زوجات
قسم از نگاه اصطلاحی عبارت از رعایت عدالت در شب سپری کردن بین زوجات توسط شوهر است. یکی از حقوق غیرمالی زن بر شوهر این است که در صورت داشتن چند زن، افزون بر رعایت عدالت مادی، عدالت معنوی را نیز رعایت کند؛ زیرا خداوند متعال می‌فرماید: «و هرگز نمی‌توانید بین زنان به داد رفتار کنید؛ هرچند حرص ورزید پس یکسره (به سوی زن محبوب) تمایل نورزید تا آنکه او را بلاتکلیف رها کنید و اگر اصلاح کنید و پروا دارید، خداوند آمرزنده و مهربان است.» (النسا:۱۲۹).
رعایت عدالت در دوست داشتن غیرممکن است و انسان مکلف به مراعات آن نیست؛ زیرا حضرت عایشه (رض) روایت کرده است که رسول خدا (ص) فرمودند: «پروردگارا! این عدالتی است که از دست من برنمی‌آید و در مورد آنچه نمی‌توانم مرا ملامت مکن.» اما مراعات عدالت در معاشرت و ماندن شب در خانه هریک از آن‌ها هرچند سالمند و بیمار باشند واجب است.
حفظ اسرار زناشویی
یکی دیگر از حقوق غیرمالی زن بر دوش شوهر آن است که در مسائل خصوصی میان آن‌ها چیزی را برای دیگران بازگو نکند؛ زیرا امام مسلم از ابوسعید خدری نقل کرده است که: رسول خدا (ص) فرموده است: «بهترین جایگاه در روز قیامت متعلق به مردانی است که با همسران خود همبستر می‌شوند و سپس اسرار همبستری را برای دیگران بازگو نمی‌کنند.»
حق ملاقات با والدین و اقارب محرم
ملاقات با اقارب یکی از حقوق غیرمالی زوجه در برابر شوهر محسوب می‌شود. شوهر نباید مانع دیدوبازدید از والدین و اقارب محرم زوجه شود، بعضاً به علت سوءتفاهم و یا رنجشی که میان والدین زن و نزدیکان شوهر صورت می‌گیرد، شوهر مانع رفت‌وآمد زن به منزل والدینش می‌شود؛ درحالی‌که مسائل شخصی نمی‌تواند حق زن را در این رابطه محدود کند، حتی در حالات عاجل و وقوع مریضی‌ها و حوادث دیگر زن می‌تواند بدون اجازه شوهر به خدمت والدین و اقارب بشتابد.
نتیجه‌گیری
با بررسی موضوع به این نتیجه رسیدیم که خداوند متعال در هر جایی حقی در نظر گرفته و تکلیفی را مقرر کرده است، خانواده رکن اساسی و واحد بنیادین جامعه و کانون اصلی رشد و تعالی انسان است که در آن زندگی زناشویی تحکیم و استمرارش به محبت، دوستی، تفاهم، احترام متقابل و رعایت حقوق همدیگر است که مهم‌ترین آن حقوق غیرمالی است.
رعایت حقوق غیرمالی زوجه در محیط خانواده زمینه‌ساز رشد احساسات و عواطف، تهذیب، تزکیه و شفافیت رابطه بین زن و شوهر می‌شود و از طرف دیگر باعث صفای روح و سلامت روان از انواع بیماری‌های روحی و رذایل اخلاقی می‌شود؛ بنابراین حق غیرمالی حقی است که اسلام آن را به زنان بخشیده و در آیات متعدد و در عرصه‌های مختلف بر آن تاکید کرده است که منظور از آن نیز ارزش‌هایی است که باید به زنان بخشیده شود تا جایگاه معنویت که در اجتماع، زنان شایسته آن هستند محفوظ بماند.
منابع
۱- قرآن کریم.
۲- عبدالله، نظام‌الدین، ۱۳۹۴، حقوق فامیل- روابط زوجین، کابل، انتشارات سعید.
۳- عدالت‌خواه، پوهندوی عبدالقادر، ۱۳۸۷، حقوق فامیل، کابل، انتشارات سعید.
۴- طباطبایی، سید محمدحسین، ۱۴۱۹ ق، تفسیر المیزان، قم، موسسه النشر الاسلامی.
۵- موسوی بجنوردی، سید محمد، ۱۳۹۶، بررسی حقوق و تکالیف غیرمالی زوجین بر اساس مصلحت خانواده، تهران، پژوهش‌نامه متین.
۷- قانون مدنی افغانستان مصوب سال ۱۳۵۵٫
با سلام و عرض ادب :
تشکر از نویسنده محترم که موضوع خوبی را مطرح کرده است و تشکر از روزنامه راه مدنیت که آن را نشر و به سمع و نظر همگان رسانید. واقعاً ما به آگاهی ازین نوع مسایل زیاد نیاز داریم که تا به توازن جنسیتی و عدالت اجتماعی برسیم. توفیق مزید همراه تان.