کابل شهر متراکم از جمعیت انبوه و فاقد خدمات اساسی شهری؛ همین‌که در پایان فصل خزان هوا سرد می‌شود، مصارف سوخت‌های فسیلی به شدت بالا می‌رود تا جایی که گازهای زهری هوای کابل را به‌میزان بالایی آلوده می‌سازند.
اینکه در فصل‌های سرد کابل چه مقدار، سوخت فسیلی (ذغال سنگ و نفت) و مواد کیمیاوی چون پلاستیک، رابر کهنه و… به مصرف می‌رسند، هنوز رقم درستی در دست نیست، ولی اکثریت قریب به اتفاق جمعیت شهر کابل از بخاری‌های ذغال‌سوز بالکانی استفاده می‌کنند. در کنار آن نبود برق کافی در شهر موجب این شده که هزاران جنراتور نیز در هر شبانه‌روز بیش از ده ساعت گازهای سمی تولید می‌کنند.
در آغار فصل سرما در کابل تا زمانی که برف نبارد، سردی هوا طوری است که وارونگی هوا ایجاد می‌شود، یعنی گازهای سنگین‌تر زهری که از اثر سوخت ذغال، جنراتورها و موترهای تاریخ گذشته به‌وجود می‌آیند در اتمسفیر زمین برای چندین روز باقی می‌مانند.
به‌خصوص در شام‌گاهان و صبح‌گاهان که وارونگی بیشتر هوا انجام می‌شود، دود و غبار در ارتفاع خیلی پایین قرار می‌گیرند و تقریبن همه باشندگان کابل به‌طور مستقیم دودهای مضر را تنفس می‌کنند.
عوامل آلوده‌کننده
آقای غلام‌محمد ملکیار؛ معین مسلکی اداره محیط زیست می‌گوید که تدابیر زیست‌محیطی گرفته شده، ولی با توجه به مشکلات نبود خدمات اساسی شهری، تطبیق این تدابیر کار دشوار است. به گفته وی، تحقیقات اداره محیط زیست نشان می‌دهد که مصرف سنگ ذغال، استفاده از زباله‌ها به عنوان مواد سوختی و گرم‌کننده، ترانسپورت غیر معیاری و کهنه و پرچاوی دوامدار برق عوامل جدی آلاینده هوای شهر کابل‌اند.
ذغال سنگ
مصرف بی‌رویه ذغال سنگ به عنوان سوخت گرم‌کننده منازل جدی‌ترین عامل آلاینده هوای شهر کابل تعریف می‌شود. همچنان برخی از خانواده‌های فقیر و تهی‌دست برای گرم ساختن منازل‌شان از کارتن، پلاستیک و زباله‌های قابل سوخت استفاده می‌کنند که این کار نیز بدون تردید در آلودگی هوای شهر کابل نقش بزرگی دارد.
انجنیر رضا قاسمی؛ کارشناس محیط زیست می‌گوید که آلودگی هوای شهر کابل در فصول سرد، ناشی از درصدی بالای موجودیت گازهای کاربن دای آکساید، سلفر دی آکساید، دی آکسایدهای گوگرد و حتا گازهای دی‌آکسین در هوای شهر کابل است.
به باور وی، این گازها به شکل ذرات معلق در هوای کابل وجود دارند، زیرا ذغال سنگ بدون فلتر به مصرف می‌رسد. قاسمی می‌افزاید که ذرات معلق ناشی از گازهای مضره هرچقدر ریزتر باشند، به‌همان میزان به صحت خطر آفرین‌تراند.
او می‌افزاید که موجودیت این همه آلودگی به‌شدت محیط زیست را تخریب می‌کند.
قاسمی تصریح می‌دارد:«ببینید یکی از مشکلاتی که داریم باران‌های اسیدی است. در فصول پاییز و زمستان که بارندگی بیشتر است و حجم زیاد از آلودگی هم وجود دارد، در اثر بارندگی باران‌های اسیدی تشکیل می‌شود و خود این باران‌ها باعث آسیب به تمام مواد متریال و همه سطوح می‌شود که در آن برخورد می‌کند، چون حاوی اسید است.»
ترانسپورت غیرمعیاری و گرد و خاک
به قول ملکیار، بیش از ۷۵درصد وسایط ترانسپورتی در شهر کابل غیر معیاری و کهنه هستند. حرکت دوامدار این وسایط غیر معیاری و گردوخاک ناشی از گل‌ولای در جاده‌های خامه و پس‌کوچه‌های شهر کابل عوامل عمده دیگر آلودگی هوای شهر می‌باشند.
به گفته قاسمی، زمانی گاز کاربن مونو آکساید در هوا زیاد می‌شود که سوخت‌ها به‌طور کامل نسوخته، گاز ناشی از آن کاربن مونو آکساید را تشکیل می‌دهد. او کاربن مونو آکساید را نیز یکی از گازات مخرب به محیط زیست و صحت انسان‌ها تعریف می‌کند.
پرچاوی برق و بالا رفتن قیمت گاز مایع
پرچاوی‌های دوامدار برق موجب این می‌شود که ده‌ها هزار جنراتور خورد و بزرگ برای تنویر منازل، تامین برق مورد نیاز تاسیسات عامه، برق مورد نیاز اداره‌ها و برق مورد نیاز صنایع کوچک و کسبه‌کاران به شکل دوامدار روشن باشند، بنابراین بخش دیگر آلودگی هوای شهر کابل به دلیل پرچاوی دوامدار برق است.
ملکیار می‌افزاید که تلاش‌های وسیعی طی سال‌های اخیر از سوی اداره محیط زیست کشور انجام شده که سوخت‌های جامد و فسیلی را به سوخت فسیلی غیر دودزا یعنی گاز مایع مبدل سازد.
به گفته وی، اکنون تمام نانوایی‌ها، اکثریت حمام‌ها، سقاوه‌ها، سوناها و اداره‌های دولتی جهت تسخین اداره‌هایشان از گاز مایع استفاده می‌کنند، ولی بیش از پنج‌میلیون جمعیت شهر کابل به‌خاطر گرم ساختن منازل‌شان از سنگ ذغال که بدترین نوع سوخت فسیلی است، استفاده می‌کنند.
از سوی دیگر، برخی از تاسیسات که ناگزیر است برای تولید حرارت بلند از ذغال سنگ استفاده کنند، در صورتی که برق نباشد، فلترهایشان از کار می‌افتند و بنابراین مقدار زیاد گازهای زهری به فضا رها می‌شوند.
ذرات معلق کاهش یافته است؟
به قول وی تا زمانی‌که خدمات شهری به‌شمول مراکز، برای گرم ساختن مناطق مسکونی فعال نگردد، کنترول پدیده آلودگی هوا مقدور نیست. اما با این هم می‌شود کاهش داد چنان‌که در سال‌های پیسین آلودگی هوای شهر کابل به مقدار زیادی کاهش یافته است.
ملکیار تصریح می‌دارد:« ما نمی‌گوییم که کاملن کاهش پیدا کرده است ولی ارقامی که در دست داریم نشان می‌دهد که ده‌سال قبل، بیش از ۱۵۰۰ ملی مایکرون ذرات معلق را در یک متر مکعب هوای شهر کابل داشتیم، این رقم در چهار سال قبل به ۹۶۰ ملی مایکرون ذرات معلق در یک متر مکعب هوا پایین آمد. تا دو سال قبل این رقم به ۶۳۰ تا ۶۷۵ ملی مایکرون در هر متر مکعب هوا پایین آمد، اما فعلن در شهر کابل میان ۴۳۰ تا ۴۷۰ ملی مایکرون ذرات معلق در هر متر مکعب هوا داریم. پلان داریم که باید این رقم به ۱۰۰ تا ۱۵۰ ملی مایکرون ذرات معلق در یک متر مکعب هوا برسد.»
ملکیار می‌افزاید که اداره ملی محیط زیست تلاش دارد که این رقم را به ۱۰۰ تا ۱۵۰mm در یک متر مکعب هوا برساند.
افزایش گازهای گلخانه‌یی
با توجه به اینکه اکثر جاده‌های عمومی شهر کابل و جاده‌های فرعی این شهر نیز اغلب اسفالت‌شده و شمار زیادی از کوچه‌ها نیز سمنت شده‌اند، ممکن این ادعای اداره محیط زیست قرین به واقعیت باشد، اما این ارقام عمدتن در فصول گرم جمع‌آوری شده و در فصول سرد که گازهای زهری کاربن دی آکساید، کاربن مونو آکساید، سلفر دی آکساید، دی آکسایدهای گوگرد و گازهای دی آکسین افزایش قابل ملاحظه‌یی دارند را شامل نمی‌گردد.
آنچه بر آلودگی هوای شهر کابل اثر جدی گذاشته و حتا هوای شهر کابل را غیر قابل تحمل ساخته است، موجودیت دود و گازهای کاربنی زهری است که در آغاز فصل زمستان جو زمین یا اتمسفیر شهر کابل را کاملن می‌پوشانند.
اداره محیط زیست هنوز نمی‌داند که مقدار کاربن موجود ناشی از مصرف ذغال سنگ، استفاده وسیع جنراتورهای دیزلی، وسایط غیر معیاری و … در هوای شهر کابل به چه میزانی موجود است؟ اما به خوبی قابل مشاهده است و از طرف صبح‌گاهان و شام‌گاهان هوای بیرون از منازل غیر قابل تنفس می‌باشد.
تراکم بیش از حد جمعیت و پایین بودن سطح خدمات اساسی شهری، عدم نظارت و تطبیق قانون و نیازمندی‌های جدی مردم موجب می‌شود گازهای گلخانه‌یی که عمدتن گازهای کاربنی را شامل می‌شود، افزایش داشته باشند.
تاثیرهای زیست محیطی
اولین اثر مصرف ذغال سنگ بیماری‌های فصلی و حساسیت‌های فصلی می‌باشد. در این شب و روز کمتر کسی وجود دارد که از ریزش‌های فصلی و سرماخوردگی رنج نمی‌برد.
مردم فکر می‌کنند دچار یک سرماخوردگی عادی‌اند، ولی واقعیت این است که این ریزش و سرماخوردگی فصلی در واقع یک نوع حساسیت جهاز تنفسی به دود بیش از حد در هوای تنفسی می‌باشد. بنابراین ریزش و سرماخوردگی به شکل واگیر در یک زمان معین تعداد زیادی را مبتلا می‌سازد.
به باور قاسمی، اولین ضرر باران‌های اسیدی به گیاهان و درختان می‌رسد و باعث نابودی شمار زیادی از حشرات می‌شود. در عین حال که آب‌های سطح را نیز آسیب می‌رساند. به این ترتیب باعث تخریب اکوسیستم می‌شود، علاوه بر اینکه بر صحت انسان‌ها نیز شدیدن مضر است.
به گفته وی، هوای مملو از گازهای زهری خود عامل بزرگ برای تخریب اکوسیتسم می‌باشد.
به مشکل جدی آلودگی هوا چگونه باید رسیدگی گردد؟
ملکیار می‌افزاید:« تا زمانی‌که ما بدیل مواد سوخت را به صورت درست یا به قیمت ارزان در مارکیت، مهیا نسازیم مشکل است که تمام آلودگی، به‌خصوص آلودگی‌های هوا را در فصل زمستان کاهش دهیم. معمولن در این فصل ذرات وزن می‌گیرند و در ساحه تنفسی قرار می‌گیرند وقتی به ساحه تنفسی قرار گرفت، کسانی‌که تاریخچه امراض تنفسی و شش داشته باشند بیشتر متضرر می‌شوند و کسانی‌که تاریخچه هم نداشته باشند تازه به این مشکل روبرو می‌شوند.»
خدمات شهری
برق
برق اولین نیاز یک شهر است، چه به لحاظ نیازهای روزمره شهرنشینان و چه به لحاظ صنایع و تولیدات، اما کابل تنها پایتختی در جهان است که برق کافی ندارد و مردم در این شهر در هر ۲۴ ساعت کمتر از ۱۰ ساعت، آن هم در زمان غیر موثر یعنی از طرف شب، یک شب در میان برق دارند، به عبارت واضح‌تر برق کابل یک شب در میان شب می‌آید و شب می‌رود.
شبکه فاضلاب
شبکه فاضلاب بخش دیگر و مهم خدمات شهری است. در این سکتور نیز کابل تنها شهری فاقد یک سیتسم شبکه فاضلاب است. قسمت‌های کوچک این شهر شبکه‌های کوچک فاضلاب دارند، ولی وقتی اکثر قسمت‌های شهر فاقد شبکه فاضلاب است، این خود تهدیدی برزگ علیه محیط زیست شهری می‌باشد.
آب آشامیدنی
آب آشامیدنی مهم‌ترین بخش محیط زیست شهری است. در این سکتور نیز شهر کابل مشکلات جدی دارد. تنها بخش‌های کمی از این شهر در یک شبکه آبرسانی کهنه و فرسوده قدیمی وصل هستند، در حالی‌که بیش از ۷۵درصد شهر که در سال‌های اخیر به شکل غیر پلانی انکشاف یافته، فاقد شبکه آبرسانی درست ومعیاری است.
اکثر این مناطق آب آشامیدنی خود را از چاه‌ها سطح و برخی از چاه‌های عمیق که به شکل خودسرانه حفر شده‌اند به‌دست می‌آورند.
هرچند طی چند سال اخیر برخی از شرکت‌های خصوصی جواز توزیع آب به‌دست آورده‌اند اما این شرکت‌ها نیز معیار کامل آب آشامیدنی را رعایت نمی‌کنند. به این ترتیب از این جهت نیز شهر کابل دچار مشکلات عدیده است.
مدیریت زباله‌های جامد
زباله‌های جامد امروزه به مواد مفید و قابل استفاده تبدیل شده است. بازیافت یا Recycling زباله‌های جامد را به طلای سیاه معروف ساخته است.
استفاده دوباره از زباله‌های جامد از دسته‌بندی در خانواده‌ها شروع می‌شود تا بازیافت آن. در حالی‌که این پدیده ارزشمند در شهر کابل خود به عامل تخریب محیط زیست مبدل شده است.
زباله‌های جامد در کنار جاده به شکل بسیار بی‌رویه در معرض دید همه و محلات عبور مرور مردم طوری رها می‌گردند که باعث انتشار بیماری، تخریب محیط زیست و زشت ساختن سیمای شهر می‌گردند.
از این جهت نیز وضعیت در شهر کابل به‌قدری خراب است که حتا به باور برخی موجب تحقیر و توهین برای شهر نشینان کابل به شمار می‌رود.
نتیجه
نتیجه اینکه محیط شهری کابل به شدت آسیب‌پذیر است و اگر وضعیت به همین منوال ادامه یابد و اقدام‌های بازدارنده توسط نهاد‌های مسوول و مردم روی دست گرفته نشود، در آینده نه چندان دور شاهد مهاجرت‌های زیست‌محیطی از شهر کابل کابل خواهیم بود.
آب آشامیدنی، شبکه فاضلاب و مدیریت زباله‌های جامد در فرصت‌های بعدی به صورت دقیق و مفصل‌تر پی گرفته خواهد شد.
سید امین بهراد/ راه مدنیت
